Анатри чăвашсем

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Анатри чăвашсем
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ

Пурӗ: ~ 750000 (2010 çул)
Раççей Федерацийĕ Раççей Федерацийĕ:

Чĕлхе чăваш чĕлхи, вырăс чĕлхи, хăшпĕрисем тутар чĕлхине пĕлеççĕ[1]
Кĕрет  чăвашсем
Пулса кайни пăлхарсем, сăварсем, ютран килнĕ кыпчаксем тата вырăнти фин укорсем[2][3]
Йăлари тумтир тăхăннă анатри чăвашсем

Анатри чăвашсем (Хирти; Аnаtri çävаşsеm) — чăваш халăхĕн этнографи ушкăнĕ. Этнографсем виç ушкăна пайлаççĕ: çурçĕр (Енĕш тата Вăрăм юханшывĕсем хушшинчи); хĕвеланăç (Пăлапа Хырла хушшинчи); кăнтăр (Кĕтне, Хырла хушшинчи).

Пурăнакан тăрăхĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Чăваш Республикинчи этноссен картти.

Анатри чăвашсем пурăнакан тăрăх анат енчи чăвашсен тăрăхĕпе чикĕленет, чикĕ Вăта юханшывĕ тăрăх вырнаçнă. Анатри чăвашсем пурăнакан тăрăха: Канаш, Кaçaл, Патăрьел, Пăва, Шăмăршă, Çĕпрел, Тăвай, Йĕпреç тата Елчĕк районĕсем кĕреççĕ.

Генезис[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Анатри чăвашсем XVI ĕмĕрте пулса кайнă. Paççeй, Хусан ханлăха çĕнтернĕ хыççăн, Вырăс патша администрацийĕ, Чăваш Енĕн вăтам тавралăхăн, Хусан тавралăхăн халăха, Чăваш Енĕн кăнтăр енчи сахал пурăнакан çĕрĕсем çине хăваласа кăларнă[2].

Петр Третьяков тĕпчевĕсем тăрăх хальхи Чăваш Ен çĕрĕсен кăнтăр-хĕвелтухăç пайĕ, анатри чăвашсен пурăнакан вырăнĕ, Атăлçи Пăлхар патшалăхне çирĕп кĕрсе вырнаçнине палăртнă. Совет тухăç ăслăлăхĕ, тарихшы-арабист, Андрей Ковалевский этнограф çапла çырнă: монголсем XIII–XIV ĕмĕрте тапăннă хыççăн Пăлхар патшалăхне аркатса тăкнă. Çавăнпа та çак çĕрсем çине хĕвелтухăç енчен тарса килнĕ халăх, пăлхар компонентне, ку çĕрсенче тата ытларах вăйлатнă.

Антропологи[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Анатри чăвашсене, Вирьял чӑвашсемпе танлаштарсан, европеоид компоненчĕ чылайрах курăнать. Патăрьелпе, Елчĕк районĕсенче пурăнакансен: тĕттĕм пигментаци, вăтам пӳллĕ, çӳллĕ сăмса кăкĕ пысăк, пит-куçа вăйлă асăрхаттармалли процент. Çак паллăсем понтика типне кăтартаççĕ[4].

Тумтир[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Анатри чăвашсен йăлана кĕнĕ хĕр тумтирĕ.

Чăвашсемпе тутарсен вăрах хутшăнăвĕсене пула, чăвашпа тутар тумтирĕсен пĕрпеклĕхĕсем нумай.

Ӳчĕ çине кĕпе тăхăннă. Кĕпесене тĕрлĕ пахалăхлă пиртен çĕленĕ, ку çемье пуянлăхĕнчен килнĕ. Ĕлĕк, кĕл тунă чух, шурă кĕпе йӳле ярса тăхăнă, ун çине пиçиххи çыхнă[3].

Çавăн пекех пăхăр[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ Халăх çыравĕ (выр.). Тĕрĕсленĕ 25 Авӑн уйӑхӗн 2023.
  2. ^ 1 тата 2 Чăваш халăхĕн этногенесĕ (выр.). Тĕрĕсленĕ 25 Авӑн уйӑхӗн 2023.
  3. ^ 1 тата 2 Tутарсем тата чăвашсем — пĕр йывăç турачĕсем (выр.) (Юпа уйăхĕн 8-мĕшĕ, 2021 çул). Тĕрĕсленĕ 25 Авӑн уйӑхӗн 2023.
  4. ^ Valery Alekseyev Outline of the origin of the Turkic-speaking peoples of Eastern Europe in the light of craniological data / Problems of ethnogenesis of the Turkic-speaking peoples of the Middle Volga region. — Kazan: 1971. — P. 245-300.

Kaçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]