Шăмăршă районĕ

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Шăмăршă районĕ
Ялав
Ялав
Патшалăх РФ
Статус муниципаллă район
Кĕрет Чăваш Ен
Администраци центрĕ Шăмăршă чиркӳ ялĕ
Йĕркеленĕ вăхăт 1927, авăн, 5
Район пуçлăхĕ/Район депутачĕсен Пухăвĕн председателĕ Денисов Владимир Васильевич
Официаллă чĕлхе чăваш, вырăс
Лаптăк 799,10[3] çм² (11-мĕш вырăн)
Шăмăршă районĕ карттă çинче
Вăхăт тăрăхĕ

MSK (UTC+3)

ISO 3166-2 кочĕ 1927 год
Шăмăршă районĕн çĕрĕ-шывĕ

Шăмăршă районĕ, — Чăваш Республикин (РФ) администрациллĕ-территориллĕ виçи тата муниципаллă йĕркеленĕвĕ (муниципаллă район).

Чăваш Енĕн кăнтăрĕнче вырнаçнă. Районăн администрациĕ Шăмăршă салинче.

Çурçĕр енче Патăрьел районĕпе, хĕвеланăç енче Улатăр районĕпе, хĕвелтухăç енче Канаш районĕпе, кăнтăр енче Тутарстанăн Çĕпрел районĕпе тата Чĕмпĕр облаçĕпе, хĕвелтухăç енче Тутарстанăн Пăва районĕпе чикĕленет.

Шăмăршă районĕн территоринче Тутарстанăн виçĕ анклавĕ вырнаçнă, çавăн пекех Шăмăршă районĕн анклавĕсем Тутарстанпа Чĕмпĕр облаçĕ чиккинче (Улмаллă ял), Тутарстанăн Çĕпрел районĕнче (Канаш паçулки) тата Тутарстанăн Пăва районĕнче (Максим Горький паçулки)вырнаçнă.

Кун-çулĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Пĕрремĕш хут Хырла тăрăхĕпе унти ялсем пирки XVI ĕмĕр варринчи, вырăс çарĕсем Хусан ханлăхĕне хирĕç çапăçма кайнă вăхăтри хутсенче асăнаççĕ. Анчах ку вырăнсенче çынсем авалранах пурăннă. Археологсем Никишкинăпа Улмаллă ялĕсем патĕнче ĕлĕххи пурăнмалли вырăнсене тупнă. IX–XIII ĕмĕрсенче Шăмăршă тăрăхĕ Атăлçи Пăлхара кĕнĕ. 1236-мĕш çулта монгол-тутарсен çарĕ Атăлçи Пăлхара аркатнă хыççăн, нумай çынна вĕлернĕ, ыттисем вăрмансене тарнă. Вара çак вырăнта «тискер хир» пулса кайнă.

XVI ĕмĕр варринчен, Хусан ханлăхĕ Раççей патшалăхне кĕнĕ хыççăн, çынсем каллех кунта пурăнма тытăнаççĕ. Иккĕ тапхăра палăртаççĕ:

  1. XVI-мĕш ĕмĕр вĕçĕ — XVII-мĕш ĕмĕрĕн малтанхи çурри: хырла засека йĕрне тунă хыççăн;
  2. 1648 çултан — Чĕмпĕр хулине никĕслесе Чĕмпĕр уесĕ тунăран.

1667-мĕш çулта Чĕмпĕр уесĕнче çак ялсене асăнаççĕ: Шимурша (Шăмăршă), Болтайка Уразлеева (Мишер Палтиел), Мордовские Тюки (Ирçе Тĕкки), Буяново, Малое Болтаево, Андреевка (Энтриел).

Çак ялсене Чăваш республикин çурçĕр тата вăта районсенчи чăвашсем, Кокшайск уесĕнчи çармăссем, Хусан уесĕнчи чăвашсемпе тутарсем, Улатăр уесĕнчи ирçесем никĕсленĕ.

1797-мĕш çулта Чĕмпĕр кĕпернинче генералла çĕр виçевне пуçланă. Хресчен общинисен, улпутсен, хуласен тата ыттисен çер чиккисене палăртнă. Çак вăхăтра Шăмăрша районĕн ялĕсем Пăва уесĕн Вăрманкасси, Хура Ката, Кахăрлă вулăсĕсене кĕнĕ.

1835-мĕш çулхи кăрлачăн 25-мĕшĕнче Сенат хутайĕпе килĕшӳллĕн Чĕмпĕр кĕпернинчи патшалăх хресченĕсене Императăр Килĕн министерствин удел Департаментне куçарнă. Вулăссем вырăнне удел прикаçĕсем туса хунă. Хальхи Шăмăршă районĕн хресченĕсене Чĕмпĕр удел кантурĕн Шăхаль, Шăмалак тата Парки приказĕсене лекнĕ.

1920-мĕш çулхи утă уйăхĕн 24-мĕшĕнче Чăваш автономи облаçне (тĕп хула — Шупашкар) тăвас текен йышăну тухнă. ЧАО шутне Хусан кĕпернин Шупашкар, Етĕрне тата Çĕрпӳ уесĕсем, Чĕмпĕр кĕпернин Кăрмăш тата Пăва уесĕсен хăшпĕр вулăсĕсем, çав шутра Шамкайпа Шăмăршă вулăсĕсем, кĕнĕ.

Халăх йышĕ, район тытăмĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

1999 çулхи кăрлачăн 1-мĕшĕнчи халăх çыравĕпе 17.2 пин çынна шутласа илнĕ. Районта 33 ял. Ялĕсем йышлă, вăтамран 547 çын пурăнать.

Халăх йышлăхĕ — 1 тв. çм. 23 çын пурăнать.

Наци йышĕпе çакăн пек тăрăм: чăвашсем - 78%, тутарсем - 11%, вырăссем - 6,9%.

Администрацилле пайланни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Çутçанталăк[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Район вăрманпа хирлĕ вăрман зонисен чиккинче вырнаçнă. Кăнтăр хĕвелтухăç пайĕнче хура çĕр çинче хирсем вырнаçнă. Çурçĕр тата хĕвеланăç пайĕсенче Сăр тăрăхĕнчи вăрман вырнаçнă. Районăн пысăк пайне (56 %) вăрман йышăнать. Унта хыр вăрманăнĕ анлă сарăлнă, хутăш хурăнпа ăвăс ӳсет. Вăрмансен 54 % хыр йышăнать, 8 % - юман, çĕмçĕ çулçăллă йывăçсем (ăвăс, хурăн, çăка) - 35 %. Вăрманта пăши, сăсар, путене, хир чăххи пурăнать. Пасна хĕрринче хăнтăрсем пурăнаççĕ. Шăмăршă районĕнче Чăваш вăрманĕ наци паркĕ вырнаçнă.

Шыв ресурсĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Район тăрăх Хырлапа Пасна тата вĕсен юррисем юхаççĕ. Çĕр айĕнчи шывăн пахалăхĕ начар пулинпе Хырла юханшывĕ çинче Патирек ялĕ патĕнче 15 млн м3 калăпăшлă шывуправĕ тăваççĕ.

МИХ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Районти хаçат "Шăмăршă хыпарĕ".

Ял тăрăхĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Район шутне 9 ял тăрăхĕ кĕрет:

  1. Пăчăрлă Пашьел ял тăрăхĕПăчăрлă Пашъел ялĕ;
  2. Пуянкасси ял тăрăхĕПуянкасси ялĕ;
  3. Карапай Шăмăршă ял тăрăхĕКарапай-Шăмăршă ялĕ;
  4. Васан ял тăрăхĕВасан ялĕ;
  5. Кивĕ Чукал ял тăрăхĕКивĕ Чукал ялĕ;
  6. Палтиел ял тăрăхĕПалтиел ялĕ;
  7. Анат Чаткас ял тăрăхĕАнат Чаткас ялĕ;
  8. Чукал ял тăрăхĕВырăс Чукал ялĕ;
  9. Шăмăршă ял тăрăхĕШăмăршă ялĕ.

Паллă çынсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Çав. пекех[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]