Крым тутарĕсем

	крым тутарĕсем, крымсем ; qırımtatarlar, qırımlar ; къырымтатарлар, къырымлар
	; И. Гаспринский • Н. Челебиджихан
Тăван ячĕ	qırımtatarlar, qırımlar
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ
	Пурӗ: 500 000 - 2 000 000; Раççей Федерацийĕ:; 250 000 Крым:; 243 433 (2001 г.); Краснодар Ен:; 2 609 (2002 ç.) ; ; Мускав:; 224 (2002 ç.) ; Кабарда-Балкари:; 112 (2002 г.) ; Ӳспекстан:; от 10 046 (2000 çулхи çырав) ; и 90 000 (оценка, 2000 г.) ; до 150 000 чел. ; Турци:; 50 000 пуçласа 5 000 000 çити; Румыни: ; 24 137 (2002 ç. çырав) ; Украина:; 4 760 (2001 çулхи çырав) ; Болгари:; 1 803 (2001 ç. çырав) ;
Чĕлхе	крым тутар, вырăс, турккă
Тĕн	Ислам

Кры́м тутарĕсем (крым-тут. qırımtatarlar, къырымтатарлар, ед. ч. qırımtatar, къырымтатар) е кры́мсем^[9]^[10]^[11] (крым-тут. qırımlar, къырымлар, пĕр. х. qırım, къырым) — историлле Крымра чăмăртаннă халăх. Алтай çемьинчи тĕрĕк ушкăнĕнчи крым тутар чĕлхипе пуплеççĕ. Крым тутарĕсен чылайрахăшĕ — ханафит мазхабĕ йышĕнчи мусульман-суннитсем.

Вырнаçни

Чылайрахăшĕ Крымра (260 пине яхăн) тата континентри Раççей çумĕнчи районсенче (4 пин, ытларах Краснодар Енĕнче), çаплах Турцире, Румынире (24 пин), Ӳспекстанра (90 пин^[4], хаклавсемпе, 10 пинрен 150 пине çити), Украинаре, Болгарире (3 пин) пурăнать. Крым тутарĕсен вырăнти организацисем хыпарланипе, Турцири крым тутарĕсен диаспори çĕршер пин çына çитет, анчах та йышĕ пирки официаллă çирĕплетӳ çук, мĕншĕн тесен Турцире çĕр-шыври нацисен йышĕ пирки пĕлтермеççĕ.

Кун-çулĕ

Этногенез

Крым ханлăхĕ

Крым халăхĕ тĕплĕнех Крым Ханлăхĕ тапхăрĕнче чăмăртаннă.

Крым тутарĕсен патшалăхĕ — Крым Ханлăхĕ — 1441 - 1783 çулсенче тытăнса тăнă. Хăйсен кун-çулĕн чылайрахăш пайĕнче вăл Осман империне пăхăнса тăнă, унăн тăмарĕ шутланнă. Крыма ертсе пыракансем Герай (Гирейсен) ăрачĕ пулнă, ăна пуçарса яраканĕ — пĕрремĕш хан Хаджи I Герай. Крым Ханлăхĕ тапхăрĕнче крым тутарĕсен культури, ӳнерĕ тата литератури мăнаçлăха çитет. Крым тутарĕсен çак чухнехи поэзин классикĕ — Ашик Умер. Çавăн пекех Махмуд Кырымлы тата хан Газы II Герай Бора сăвăçа асăнмалла. Çав вăхăтри паллă архитектура палăкĕ — Бахчисарайри хан керменĕ.

Раççей империнче

Раççей администрацийĕ хĕстернипе, крым тутар çĕр ĕçтешĕсен харпăрлăхне патшалăха туртса илнипе крым тутарĕсем нумаййăн Осман империне эмиграциленĕ. 1790-мĕш тата 1850-мĕш çулсенче эмиграцин иккĕ хумĕ çапнă крым тутарĕсене. XIX ĕмĕрĕн вĕçĕнчи тĕпчевçĕсем — Ф. Лашковпа К. Герман — çырнипе, Крым Ханлăхĕн çурутрав пайĕнче 1770-мĕш çулсен тĕлне 500 пине яхăн çын пурăннă, вĕсенчен 92 % крым тутарĕсем пулнă. Раççейри пĕрремĕш 1793 çулхи халăх çыравĕпе Крымра 127,8 пин çын пурăннă, çав шутра 87,8 % крым тутарĕ. Çакăн пек, 10 çул раççей влаçĕ тытăнса тăрсан Крымра пурăнан халăхăн 3/4 пайĕ çурутравран тухса кайнă. 1850-мĕш çулсенче 300 пине яхăн крым тутарĕ Крыма пăрахса кайнă.^[12] Çавсен нĕселĕсем ĕнтĕ Турцири, Болгарири тата Румынири крым тутарĕсен диаспорине кĕреççĕ. Вара Крымăн çеçенхир енĕнче ял хуçалăхĕ пĕтсе ларнă. Çавăн чухнех Крыма крым тутарĕсен чылайрахăш элити пăрахса каять. Çакăнпа пĕрлех метрополии территоринчен Раççей правительстви йыхравланипе куçса килнисем Крыма колонилеме тытăнаççĕ. Раççей аннексийĕччен Крымра пурăннă 1 мильон крым тутарĕ халăхĕн йышĕнчен XIX ĕмĕрĕн вĕçнелле 200 пинрен сахалтарах юлнă, которые составляли около четверти всего крымского населения. 1917 çул тĕлне мĕнпур эмигрант йышĕ 1,8 млн çынна çитнĕ.

Граждан вăрçи тата Крым АССР

Крым нимĕç оккупацинче

1941 çулхи чӳкĕн варринчен пуçласа 1944 çулхи çăвăн 12-мĕшĕччен Крыма нимĕç çарĕсем ярса илнĕ.

Тĕн

Крым тутарĕсен литератури

Тĕп статья: Крым тутарĕсен литератури

XX ĕмĕрти паллă крым тутарĕсен паллă çыравçисем:

Субэтноссем

Апат-çимĕçĕ

Тĕп статья: Крым тутар апат-çимĕçĕ

Йăла ĕçми — буза.

Çав. пекех

Крым тутарĕсен гимнĕ
Крым тутарĕсен этеплĕхĕ
- Фильм «Испытание любви»
Крым ханлăхĕ
Крым тутар халăхĕн меджлисĕ
Милли Фирка — Крым тутарĕсен наци партийĕ.

Вуламалли

Валерий Возгрин «Исторические судьбы крымских татар»
«Крымскотатарская энциклопедия», пуçтараканĕ Рефик Музафаров, Симферополь 1993-95.

Асăрхавсем

^ ¹^тата² Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.
^ ¹^,²^тата³ Пĕтĕм Раççейри 2002 çулхи халăх çыравĕ. Тĕрĕсленĕ 24 Раштав уйӑхӗн 2009.
^ Этноатлас Узбекистана
^ ¹^тата² О миграционном потенциале крымских татар из Узбекистана и др. к 2000 г.
^ 1989 ç. Халăх çыравĕпе Ӳспекстанра 188 772 крым тутарĕ пурăннă.([1]) Кун чухне, СССР аркансан пĕр енчен, Ӳспекстанри крым тутарĕсен пĕр пайĕ тăван çĕршывне Крыма таврăннине, тепĕр енчен — Ӳспекстанри чылай крым тутарĕ хăйне çыравра «тутар» тесе палăртать. Хаклавсемпе, 2000-мĕш çулсенче Ӳспекстанра 150 пине майлă крым тутарĕ пурăннă. чел.([2]). 1989 ç. Ӳспекстанра тутарсен йышĕ 467 829 çын ([3]) тата 2000 çулта 324 100 яхăн çын шутланнă; тутарсем крым тутарĕсемпе пĕрле 1989 ç. Ӳспекстанра 656 601 çын, 2000 ç. — 334 126 çын пурăннă. Крым тутарĕсем çак шутран хăш пайĕ пулать чăннипе (!), тĕп тĕрĕсси паллă мар. Официаллă 2000 ç. Ӳспекстанра 10 046 крым тутарĕ пулнă ([4])
^ Румынири 2002 ç. Халăх çыравĕпе наци йышĕ
^ Болгарири 2001 ç. халăх çыравĕ
^ 500 пине яыхăн малтанхи СССР республикисенче, Румынире тата Болгарире, темиçе çĕр пин Турцире. Турцире наци шучĕпе статистикăна пичетлемеççĕ, çавна пула тĕп-тĕрĕс хыпар çук.
^ Тюркские народы Крыма. Караимы. Крымские татары. Крымчаки. Отв. ред. С. Я. Козлов, Л. В. Чижова. Мускав, Наука, 2003.
^ Озенбашлы Энвер Мемет-оглу. Крымцы. Сборник работ по истории, этнографии и языку крымских татар. Акмесджит, Доля, 1997.
^ Очерки истории и культуры крымских татар. Под. ред. Э. Чубарова. Симферополь, Крымучпедгиз, 2005.
^ Я. Е. Водарский, О. И. Елисеева, В. М. Кабузан, Население Крыма в конце XVIII — конце XX веков. (Численность, размещение, этнический состав) Москва, 2003.

Каçăсем

Крым тутарĕсен этеплĕх сайчĕ 2017 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
Alem-i Medeniye — сайт, посвящённый крымскотатарской культуре 2011 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.
Крымскотатарская музыка
Крым тата крым тутарĕсем. 2016 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
Крым тутарĕсен виртуаллă кун-çул музейĕ Ларишес.
Республиканская Крымскотатарская библиотека им. И. Гаспринского 2009 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 30-мӗшӗнче архивланӑ.
Декоративно-прикладное искусство крымских татар 2021 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 17-мӗшӗнче архивланӑ.
Каталог ссылок на крымскотатарские ресурсы
Сайт крымской молодёжи 2008 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
Крым тутар порталĕ QIRIMTATAR.org
Крым тутар çамрăкĕсен центрĕ 2016 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
«Бизим Къырым» (Пирĕн Крым) этем пĕрлĕх йĕркелĕвĕ 2008 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 1-мӗшӗнче архивланӑ.
Библиотека публикаций о крымских татарах (79 статья)
Турцири крым тутарĕсен диаспори порталĕ
Русский язык крымских татар как отражение национальной идентичности (акăлч.)
Крым тутарĕсен юмахĕ-халапĕ 2010 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.
Рославцева Л. И. Одежда крымских татар.
«Свадеба крымских татар» советы от ведущего Владимира Никольского.
Крым тутарĕсен туй йăли.

[perepisU-1] ¹^тата² Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.

[perepis-2] ¹^,²^тата³ Пĕтĕм Раççейри 2002 çулхи халăх çыравĕ. Тĕрĕсленĕ 24 Раштав уйӑхӗн 2009.

[3] Этноатлас Узбекистана

[krod.narod.ru-4] ¹^тата² О миграционном потенциале крымских татар из Узбекистана и др. к 2000 г.

[5] 1989 ç. Халăх çыравĕпе Ӳспекстанра 188 772 крым тутарĕ пурăннă.([1]) Кун чухне, СССР аркансан пĕр енчен, Ӳспекстанри крым тутарĕсен пĕр пайĕ тăван çĕршывне Крыма таврăннине, тепĕр енчен — Ӳспекстанри чылай крым тутарĕ хăйне çыравра «тутар» тесе палăртать. Хаклавсемпе, 2000-мĕш çулсенче Ӳспекстанра 150 пине майлă крым тутарĕ пурăннă. чел.([2]). 1989 ç. Ӳспекстанра тутарсен йышĕ 467 829 çын ([3]) тата 2000 çулта 324 100 яхăн çын шутланнă; тутарсем крым тутарĕсемпе пĕрле 1989 ç. Ӳспекстанра 656 601 çын, 2000 ç. — 334 126 çын пурăннă. Крым тутарĕсем çак шутран хăш пайĕ пулать чăннипе (!), тĕп тĕрĕсси паллă мар. Официаллă 2000 ç. Ӳспекстанра 10 046 крым тутарĕ пулнă ([4])

[6] Румынири 2002 ç. Халăх çыравĕпе наци йышĕ

[7] Болгарири 2001 ç. халăх çыравĕ

[8] 500 пине яыхăн малтанхи СССР республикисенче, Румынире тата Болгарире, темиçе çĕр пин Турцире. Турцире наци шучĕпе статистикăна пичетлемеççĕ, çавна пула тĕп-тĕрĕс хыпар çук.

[Тĕрĕк_халăхĕсем-9] Тюркские народы Крыма. Караимы. Крымские татары. Крымчаки. Отв. ред. С. Я. Козлов, Л. В. Чижова. Мускав, Наука, 2003.

[Озенбашлы-10] Озенбашлы Энвер Мемет-оглу. Крымцы. Сборник работ по истории, этнографии и языку крымских татар. Акмесджит, Доля, 1997.

[Очерки-11] Очерки истории и культуры крымских татар. Под. ред. Э. Чубарова. Симферополь, Крымучпедгиз, 2005.

[12] Я. Е. Водарский, О. И. Елисеева, В. М. Кабузан, Население Крыма в конце XVIII — конце XX веков. (Численность, размещение, этнический состав) Москва, 2003.

[8]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[9]

[10]

[11]

[12]

п • с • т Элчелĕхсĕр нацисен тата халăхсен организацийĕ
Ази	Хузестан • Ассирисем • Иранский Азербайджан • Белуджистан • Читтагонгский горный район • Хмонги • Курдистан • Республика Южно-Молуккских островов • Нагаленд • Синд • Иракские туркмены • Сири туркменĕсем • Тухăç Туркестан • Чин (халăх)

Америка	Араукансем

Африка	Южный Камерун (Амбазония) • Огони • Оромия • Бастеры • Тва • Венда (народ) • Западный Тоголенд

Европа	Румынири хункăрсем • Крым тутарĕсем

Океани	Австралири аборигенсем • Ка Лахуи Гавайи