Нухайсем

	Нухайсем
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ
	Пурӗ: 130 000 яхăн (хаклав); Раççей Федерацийĕ: 103 660 (2010 ç. халăха çырни); Дагестан: 40 407 (2010) Нухай районĕ: 19 556 (2010 ç. халăха çырни); Бабаюрт районĕ: 7553 (2010 ç. халăха çырни); Махачкала: 6330 (2010 ç. халăха çырни); Кизляр районĕ: 3220 (2010 ç. халăха çырни); Тарум районĕ: 2689 (2010 ç. халăха çырни); Кизляр: 577 (2010 ç. халăха çырни); ; Ставрополь Ен: 22 006 (2010) Нефтекумск районĕ: 13 110 (2010 ç. халăха çырни); Минераллă Шыв районĕ 2929 (2002 ç. халăха çырни); Çеçенхир районĕ 1567 (2002 ç. халăха çырни); Нефтекумск: 949 (2010 ç. халăха çырни); ; Карачай-Черкеси: 15 654 (2010) Нухай районĕ: 11 851 (2010 ç. халăха çырни); Черкесск: 1872 (2010 ç. халăха çырни); ; Аçтăрхан облаçĕ: 7589 (2010); Хантă-Манси автономи тăрăхĕ: 5323 (2010); Чечня: 3444 (2010) Шелково районĕ: 3504 (2002 ç. халăха çырни); ; Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ: 3479 (2010); ; Румыни: 10 700 Пăлхари: 500 Казахстан: 425 Украина: 385 (2001 ç. халăха çырни) Ӳспекстан: 200
Археологи культури	«Евразин çеçенхир тăрăхĕнче» выльăха ĕрчетекен культурăсем
Чĕлхе	нухай
Тĕн	ислам суннит тĕллĕ Дагестан тата Чечня республикисем: Караногайлар (Караногайсем); Таркушылар (Таркинсем); Яксайшылар (Яксаевсем); Костекшилер (Костековсем); Сулакшылар (Сулаксем); ; Карачай-Черкес республики тата Ставрополь Енĕн Кочубей районĕ: Къобаншылар (Кубаньрисем); ; Аçтăрхан облаçĕ: Эдил-шидер (Атăлсем) е Аштарханшылар (Аçтăрхансем): Карагашсем; Кундровсем; Юртсем; ; ; Ставрополь Енĕн Нефтекумск тата Çеçенхир районĕсем: Ашыкулакшылар (Ачикулаксем): Ембойлуксем; Етишкульсем; Етисансем; ; ; Ставрополь Енĕн Минераллă Шыв районĕ: Куьми е Бештавшылар (Кумскрисем е Пятигорскрисем); ;
Раса тĕсĕ	европеоид тата кăнтăрçĕпĕр
Кĕрет	Алтай çемьи; Тĕрĕк турачĕ; Кăпчак группи; Нухай кĕçĕн группи

Учебный атлас «Die Mongolischen Reiche ums Jahr 1300», составитель И. Г. Дройзен^[11]

Нухайсем (тăван ячĕ ногъай) — Çурçĕр Кавказри тĕрĕк чĕлхиллĕ халăх^[12].

Тĕрĕк чĕлхисен кăпчак ушкăнне (кăпчак-нухай кĕçĕн ушкăнĕ) кĕрекен нухай чĕлхипе калаçаççĕ. Литература чĕлхине каранухай диалекчĕн тата нухай пуплевĕн никĕсĕпе хатĕрленĕ. Çырулăхне XVIII ĕмĕртен пуçласа 1928 çулчен арап графикĕпе тытса пынă, 1928—1938 çç. — латин графикипе. 1938 çултанпа кириллицăпа усă кураççĕ.

Халăх йышĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Пĕтĕмпе 95 пин çын пурăнать:

Дагестанра: 38,2 пин ( Ногай районĕ - 82 % );
Ставрополь енре: 20,6 пин;
Карачай-Черкессире: 14,9 пин;
Астрахань облаçра : 7.4 пин (Красноярски районĕ,Харабалински районĕ,Володарски районĕ.
Чечняра : 3,6 пин.

Чĕлхе[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тĕн[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Паллă нухайсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Нухай пĕрлешĕвĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

"Бирлик" Дагестанри нухай организаци ( Дагестанская региональная общественная организация "Бирлик" ).

Литература[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Нагаи // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
Шаблон:Словарь Ушакова
Ярлыкапов, Ахмет А. Ислам у степных ногайцев. — {{{1}}} м: Инст. этнологии и антропологии, 2008.
Ногайцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — ISBN 978-5-287-00718-8
Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — ISBN 978-5-98624-092-3 Архиври копи, 29 Чӳк уйӑхӗн 2014 Wayback Machine çинче
Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 374
Гизер С. Н. Жилые дома причерноморских ногайцев в записках путешественников // Записки історичного факультету Одеського державного університету ім. І.І. Мечникова. — Одеса, 1999. — Вип. 10. — С. 102—107.

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

^ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
^ Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^тата⁷ 2010 Национальный состав регионов России
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3
^ Том 3 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 4 "Национальный состав населения Ставропольского края по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более".
^ ¹^тата² Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Карачаево-Черкесской Республике. Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года по Карачаево-Черкесской Республике. ТОМ 3: Национальный состав и владение языками, гражданство. — Черкесск. — 2013.
^ Этносостав населения Чечни. 2002
^ Joshua Project
^ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.
^ Материалы по изучению историко-культурного наследия Северного Кавказа. Выпуск IV: Антропология ногайцев. – ИА РАН. М.: Памятники исторической мысли. Ч.II. Антропология современных ногайцев
^ Plate 79 from Professor G. Droysens Allgemeiner Historischer Handatlas by R. Andree
^ James Minahan [1]. — Greenwood Publishing Group, 2000. — С. 493–494. — ISBN 978-0313309847

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

[пер.2010-1] Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[этнорф2010-2] Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010

[этноСРФ-3] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^тата⁷ 2010 Национальный состав регионов России

[Даг2010-4] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3

[5] Том 3 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 4 "Национальный состав населения Ставропольского края по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более".

[КЧР2010-6] ¹^тата² Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Карачаево-Черкесской Республике. Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года по Карачаево-Черкесской Республике. ТОМ 3: Национальный состав и владение языками, гражданство. — Черкесск. — 2013.

[ЧР2002-7] Этносостав населения Чечни. 2002

[JoshuaProj-8] Joshua Project

[9] Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.

[10] Материалы по изучению историко-культурного наследия Северного Кавказа. Выпуск IV: Антропология ногайцев. – ИА РАН. М.: Памятники исторической мысли. Ч.II. Антропология современных ногайцев

[11] Plate 79 from Professor G. Droysens Allgemeiner Historischer Handatlas by R. Andree

[12] James Minahan [1]. — Greenwood Publishing Group, 2000. — С. 493–494. — ISBN 978-0313309847

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

п • с • т Раççей халăхĕсем
10 млн ытла çын	Вырăссем

1 — 10 млн	Тутарсем • Украинсем • Пушкăртсем • Чăвашсем • Чеченсем • Эрменсем

500 пин — 1 млн	Аварсем • Мордвасем • Казахсем • Азербайджансем • Даргинсем • Лезгинсем • Удмуртсем • Марисем • Осетинсем • Беларуссем • Кабардинсем • Кумăксем

200 пин — 500 пин	Якутсем • Бурятсем • Ингушсем • Нимĕçсем • Узбексем • Тувинсем • Крымсем • Коми • Карачайсем • Чикансем • Таджиксем

100 пин — 200 пин	Калмăксем • Лаксем • Грузинсем • Еврейсем • Молдавансем • Корейсем • Табасарансем • Адыгсем • Балкарсем • Турккăсем • Нухайсем • Кăркăссем

30 пин — 100 пин	Коми-пермяксем • Грексем • Алтайсем • Черкессем • Хакассем • Карелсем • Поляксем • Ненецсем • Абазинсем • Езиды • Эвенксем • Туркменсем • Рутульсем • Агулсем • Литвасем • Хантăсем

10 пин — 30 пин	Китайсем • Полхарсем • Курдсем • Эвенсем • Финнсем • Латышсем • Эстонсем • Чукчăсем • Вьетнамсем • Гагаузсем • Шорсем • Цахурсем • Мансисем • Нанайсем • Абхазсем • Ассирисем
Çав. пекех: Раççейри кăк-вак халăхсен ят-йышĕ

п • с • т Тĕрĕк-монгол кăкĕнчи этноссем тата йăхсем
Дагестан чĕлхиллисем	Кайтаксем*

Индо-иран чĕлхиллисем	Моголсем • Хазарейсем • Чараймаксем (Джемшидсем • Фирузкухсем • Таймани • Теймури • Аймак-хазара)

Тахçанхисем	Аварсем (Секейсем) • Алты чуб (Чубань • Чуюе • Чумсем • Чумугунь • Шато • Ашидэ • Басмылсем • Баяндыр (Берендейсем) • Баятсем • Шурă хунсем* • Гаоцзюй • Гуенсем • Хунсем • Дашти-кăпчак узбекĕсем • Динлинсем • Дулу • Иран хунĕсем* (Алхонсем* • Кидаритсем* • Хионитсем* • Эфталитсем) • Кайсем (Ковуйсем) • Карлуксем • Кимаксем • Кушансем • Кăпчаксем (Кунсем) • Нухайсем (Мăн нухайсем • Кĕçĕн нухайсем (Кубань тутарĕсем) • Огузсем • Ойхорсем • Османсем • Оттомансем • Савирсем • Сельджуксем • Сельджукидсем • Сеяньто • Сяньби • Тутарсем • Теле • Тобассем • Тĕменсем • Тюркютсем • Уарсем* • Усуни* • Хунну • Хягассем • Цзе • Чагатайсем • Юэбань • Юэчжи*

Казах йăхĕсем	Алшынсем (Алимулсем (Каракесек • Карасакал • Кете • Торткара • Шектсем (Жакаим) • Шомекей) • Байулсем (Адай) • Алаша • Алтын • Байбактсем • Берш • Есентемир • Жаппас (Унгутсем) • Кызылкурт • Маскар • Таз • Тана • Шеркеш • Ысык)) • Аргынсем (Атыгай • Канжыгалсем • Каракесек • Куандык (Алтай карпăкĕсем) • Суйиндык (Айдабол • Каржас) • Тарактсем • Тобыктсем • Шегендык (Каксал)) • Керейсем • Жалайыры • Кереи (Абак • Балта) • Кереитсем • Коныратсем (Оразкелди) • Наймансем • Ногай-казахсем (Уйсын-ногай) • Табынсем • Тама • Телеу • Толенгиты • Торе (в составе Аксуйек) • Уаки • Уйсуны (Албаны • Дулаты (Сикым • Шымыр) • Ошакты • Сиргели • Суаны • Шапрашты • Ысты) • Шанышкылы

Тĕрĕк чĕлхиллисем	Айле • Ак Кёбёк • Афшарсем • Байларсем • Барынсем • Гирей • Долансем • Дувансем • Дуваней • Дурменсем • Елансем • Калмак • Кальтатайсем • Каракалпаксем • Карлуки • Катаганы (Узбекские катаганы) • Катай • Кргизы (Кайрылманы • Монгол-киргизы • Монолдоры • Памир кăркăсĕсем • Тёлёсы • Фуюй кăркăсĕсем • Чериксем) • Киятсем • Кошссем • Крым барынĕсем • Кунгратсем • Кураминсем • Кăпсаксем • Пушкăрт кăркăсĕсем • Кырки • Лобнорсем • Локайсем • Майманы • Мангытсем • Минг (Минги) • Минцы (Кубоу • Суби) • Мурзаларцы • Мусабазари • Нухайбексем • Ногайцы (Буджакские татары • Карагаши • Костромские татары • Кубанские ногаи • Кундровцы • Румынские татары • Утарсем • Юртсем) • Сальютсем • Сибирские татары (Калмаксем (Чатсем) • Степные крымские татары • Табыны (Ирэкте • Кесе • Кубаляки • Табыны) • Тазлары • Тангаурсем • Теленгиты • Телеуты • Телеу • Тёлёсы • Тофалары • Тубалары • Тувинцы • Тувинцы-тоджинцы • Тургаки • Тюрки • Уйгуры • Унларцы • Уранцы • Хакасы (Качинсем • Сагайцы • Хыргыссем) • Юзы • Якуты
^* Этнос генезисĕ тавлашуллă.