Европа кун-çулĕ

Европа кун-çулĕ

Хронологи

Европа чул ĕмĕрĕнче

Антикă

Ку статьяна Европа континенчĕн кун-çулĕ çинчен.

Европа чул ĕмĕрĕсенче

Пĕрремĕш çынсем Европăна çитни. Палеолит, мезолит

Европа чылай хушă çынсемсĕр пулнă. Регионăн кăнтăр-анăç айккинче, Грузире (Дманиси) авалхи çынсен кĕлетке шăммисене тупнă. Кунта çавсем 1,8 миллион çул каялла пурăннă пулать, Homo habilisпе Homo erectus куçу варринчи формă. Каярахпа вĕсем Азин пĕтĕм кăнтăр çĕрĕсенче саралнă. Çак формăна уйрăм тĕспе — Homo georgicus палăртнă, тĕпчевçĕсем кăтартнă тăрăх, пĕтĕм шăмăсем пĕр популяции шутне кĕрекен çынсен пулаççĕ.

Çын Европăна ăçтан килни тĕплĕн пĕлмеççĕ. Европа этемлĕхĕн çуралнă вырăнĕ марри çеç паллă. Тĕрлĕрен версисем тăрăх, пĕрремĕш гоминидсем Европăна Индирен килнĕ. Çапах та тĕрĕс пулăмлăрах гипотеза тесе гоминидсем Европăна Африкăран Малти Ази витĕр çитнĕ теççĕ. Çавăн пекех пĕр умĕн кăтартни тăрăх, çак куçу виллафранк вăхăчĕн варринче пулса иртнĕ. Чăннипех Европăна гейдельберг çынĕ тата унăн тӳрĕ тăхăмĕ — неандерталь çыннин пурăну вырăнĕ туса хунă. Тăхăмĕ вара европăн климатĕнче пурăнма хăнăхнă ятарлă формăллăскер пулнă. Паянкунхи пек тĕслĕ çынсем Европăра пурăнма пуçлани,хальхи юлашки тĕпчевсем 35 пин çул кая кăтартаççĕ, неандерталь çын тĕсĕ 28 пин çул каялла, пулас, яланлăхах пĕтет.

Пирĕн эрăччен 7 пин çуллăхсенче Тăнайçи Пăлхар, Румыни тата Греци вырăнĕнче пурăнан вырăнсем пулни паллă.

Неолит

Неолит Тĕп Европăра пирĕн эрăччен 6-мĕш пинçуллăхра, Çурçĕр Европăра пирĕн эрăччен 5-мĕшпе 4-мĕш пинçуллăхĕсенче пуçланать.

Бронзă ĕмĕрĕ

Пĕрремĕш çыруллăхлă Европăри паллă цивилизацисем Крит утравĕнчи Миной цивилизацийĕ, каярахГрецири Микен цивилизацийĕ шутланаççĕ.

Тимĕр-хурçă ĕмĕрĕ

Греци, Балкансем

Бронзă ĕмĕрĕ вĕçĕнче греци ĕмпӳлĕхĕсем арканса пĕтеççĕ, Греци Тĕттĕм ĕмĕрĕсем, хыççăн — Классикăллă Греци тапхăрĕ пуçланать. Балкан çĕрĕсенче Тимĕр ĕмĕр вăхăтĕнче палео-балкан халăхĕсем (фракисемпе и иллирисем) йышăнса пурăннă.

Кельтсем

Пирĕн эрăччен 400 çула яхăн маларах, тимĕр ĕмĕр культури (Ла Тене культури) тапхăрĕнче Пиреней çурутравĕ тарин саралнă, Ибери çĕрĕн авалхи çыннисемпе хутăшнă, çакăн хыççăн хăй ен тăр пĕччен Кельтебриан культури пулса тăраççĕ. Кельтсем çыруллăхпа усă курман, çапах та римлянсем вĕсемпе тĕл пулни çинчен нумай çыру палăкĕсем хăварнă.

Итали

Британи

Эллин йăли-йĕрки, Авалхи Рим

Эллин йăли-йĕрки

Эллинсен цивилизацийĕ хула-патшалăх пуххисенчен пуçланса каять (вĕсенчен чи чаплисем Афина тата Спарта шутланаççĕ), унта тем тĕрлĕ тĕслĕ тытăмлă-культурăллă, философиллĕ, ӑслăхлӑ, политикăллă, спорта, театра тата кĕвĕллĕ çĕршывсем. Эллинисен хула-патшалăхĕсем Хура тинĕспе Вăтаçĕр тинĕсĕ çумĕсенче, Кӗҫӗн Азире, Сицилире, Кăнтăр Италире (Magna Graecia) колонисем туса хунă, анчах пирĕн эрăччен тăваттăмĕш çĕрçуллăхра шалти вăрçисем эллинсен хăватне хавшаклатнă, вĕсене вара Филипп II Македонский патша хăвăрттăн ярса илнĕ. Унăн ывăлĕ Македони Александрĕ грексен культурине Персине, Икĕпата, Индине çитернĕ, çавăн пекех çак çĕршывсен авалхи культурисемпе çыхăнтарнă.

Авалхи Рим

Мал Вăтам ĕмĕрсем

Хĕвел анăç Европа

V ĕмĕрте герман йăхĕсем пĕрмай тапăнса кĕнине пула Анăç Рим империйĕ пĕтсе ларать. Тухăç Рим империйĕ (Висанти империйĕ) тепĕр пин çуллăха хăйĕн ĕмĕрне тăсать. Рим импери унченех темиçе ĕмĕр хушшинче грек чĕлхиллĕ тата латин чĕлхиллĕ çĕрсене пайланать.

VII — VIII çĕрçуллăхсенче арапсем Ислам культурине Вăтаçĕр тинĕсĕн кăнтăр çĕрĕсене илсе çитернĕ (Сирирен Сицилипе Испанине çити), çавна пула Вăтаçĕр тинĕс цивилизацийĕсем хушшинчи уйрăмлăхсем саралсах кайнă. Нумай пĕлӳсене, ĕç меслечĕсене çухатнă, сутă-илӳ сӳнсе ларнă, çынсем авалхи йăлаллă пурнăçа куçаççĕ.

Çав çĕрçуллăхрах, Танай пăлхарĕсем хăйсен Танайçи Пăлхар патшалăхне туса хураççĕ. Феодал йĕркиллĕхĕ тĕнчере çĕнĕ йăлаллă хуласемсĕр пурнăç туса ярать. Унченх тĕп-шĕкĕр рим администрацийĕ вырăнне, которая была основана на городах и высокоорганизованной армии. Анăç Рим империн арканăвĕ хыççăн çак цивилизацин пĕртен-пĕр тытăмлăхĕ çеç сыхланса юлать, ку рим-католици Чиркĕвĕ. Чиркӳ рим культурин кăнарне упраса хăварать, малтанхи тапхăра (XIII ĕмĕрченех) пĕлӳ çăлкуçĕ шутланса тăрать.

Рим епископĕ, Рим паппи, анăç чиркĕвĕн ертӳçи пулса тăрать (тухăç енче унăн сĕмне йышăнман).

Таса (Аслă) Рим империйĕ

Таса Рим империйĕ 800 çул тĕлнелле йĕркеленсе кайнă. Çак ĕç Аслă Карл, Франци патшисен шутлăхĕ, Паппă Императăр туса астула лартнă. Унăн империйĕ панхи Франци, the Low Countries тата Германи çĕрĕсенче малтан пулнă, каярах хальхи Венгри, Итали, Богеми, Аялти Саксони тата Испани территорисене хăй çумне хушнă. Ашшĕпе пĕрле вăл Рим папипе пĕрлĕхĕн уссипе вăйланнă. Рим паппи хăй ломбардăсене хирĕç кĕрешме шутланнă. Рим паппи официаллă Висанти Империйĕн вассалĕ пулнă, анчах та Висанти императăрĕ Ломбардăсене хирĕç тăма пултарайман.

IX ĕмĕр вĕçĕнче - X ĕмĕрте викинкăсем вăйланса пыраççĕ, Çурçĕр тата Анăç Европăна çаратма харçăсемпе пынă, сутă-илӳпе тăрăшнă, çĕрсене туртса илсе хăвăрт пурăну вырăнĕсене туса пынă. Вĕсен питĕ ăмăрт, longships тĕслĕ тинĕс карапĕсемпе усă курнă.

Венгрсем материк Европăна, арапсем — унăн кăнтăр çĕрĕсене çаратса пурлăх пухнă. 10 ĕмĕрте Тĕп Европăра пăхăнман патшалăхсем, тĕслĕхрен Польша, Венгри çуралаççĕ. Венгри çаратуллă харçисене чарать. Çак вăхăтра феодалисăм аталанать, вăл Таса Рим империне хавшаклатать, çак тапхăр 1000 çулта вĕçленет.

Çӳллĕ Вăтам ĕмĕрсем

Христос чиркĕвĕн уйăрăвĕ (1054)) хыççăн анăç христос тĕнне тин йĕркеленнĕ Тĕп Европăн патшалăхĕсенче: Польшăра, Венгрире тата Богемире хапăл йышăннă.

Рим Католикĕсен Чиркĕвĕ ертсе пыракан вăййа тухать, çавна пирки Папăпа Император хирĕçĕве кĕреççĕ.

Скандинави, Литва, Польша, Венгри патшисем христос тĕнне куçнă хыççăн тата Христос харçисене пула Католик чиркӳн ура тупанĕ айĕнчи çĕрсен шучĕ нумайлансах пынă. Европăн чылай пайĕ роман-католиклă XV ĕмĕрте пулса çитет.

Кай Вăтам ĕмĕрсем

Анăç Европăра цивилизаци çуралса аталанма XI ĕмĕрте тытăнать,никама пăхăнман Венеципе Флоренци хула-патшалăхсен экономикăпа культурă ӳсĕмне сутă-илӳ ĕçĕ каллех Италире пуçланать. Çав тапхăртах наци патшалăхĕсем хальхи Франци, Англи, Испани тата Португали вырăнĕсенче тытăмланаççĕ. Çапла пулин те вырăнти монархисем, аристократи феодалĕсем тата чиркӳсем чăмăртанас вăхăт тĕрĕссипе темиçе ĕмĕре тăсăлнă. (См. Реконкиста для последних двух стран.) Тепĕр енчен, Таса Рим Империйĕ, тӳррипе Германипе Италире тĕрекленсе тăнă пулин те, темĕн чуль феодал кнеçлĕхĕсенчен е пысăках мар хула-патшалăхсенчен пуçтарăннă, вĕсем императăра ячĕшĕн çеç пăхăнса тăнă.

Европăна чир асапне тӳстернĕ синкеклĕхсенчен пĕри бубон мурĕ пулса тăнă, вăл çаплах Хура вилĕм ятпа ĕмĕрсенче палăрса юлать. Ун пек амаксем кунчен те чылай тухкаланă, анчах чи хăрушши 1300-мĕш çулсем варринчи шутланать. Çав тапхăрта тĕрлĕ кăтартусем тăрăх, европа халăх йышĕн виççĕмĕш пайĕ пĕтсе ларать.

14-мĕш çĕрçуллăхран пуçласа, Балтика тинĕсĕ питĕ сумлă сутă-илӳ çулĕсенчен пĕри пулса тăрать. Ганзей ушкăнĕ, сутă-илӳ хулисен пĕрлĕхĕ, Польшăн, Литва чылай çĕрĕсене тата ытти балти çĕршывĕсене те европăн хуçалăх ĕçĕсене кĕртме çăмăллăх параççĕ. Йăла йĕркипе, Вăтам ĕмĕрсен вĕçĕленнине Константинопăль арканнипе тата Висантине турккă-османсем 1453 çулта тытса илнипе çыхăнтараççĕ.

Турккăсем çак хулана хăйсен Осман империйĕн тĕп хули туса хураççĕ. Импери шутне Икĕпат, Сири тата Балканăн чылай çĕрĕсем кĕнĕ пулнă, вăл 1919çулчен тытăнса тăнă.

Чĕрĕлӳ саманипе Çĕнетӳ

Чĕрĕлӳ самани

Чĕрĕлӳ саманин палăртăвĕ —культурăн тĕнсĕр тĕсĕ, унăн антропоцентрисăмĕ (чи малтан çын еннеле тата унăн ĕçĕ-хĕлĕсене тинкерни). Антикă культури еннелле туртăм кăсăк çуралать. 1453 çулта Константинопăль ӳкни хыççăн Европа пĕртен-пĕр Христос тĕнĕн континенчĕ пулса юлать.

Çĕнетӳ

Католик христос тĕнĕ 16-мĕш ĕмĕрте иккĕне уйрăлса вакланать. Христиансен тĕнчи майĕпен европа цивилизацийĕ пулса пырать. Ун чухнехи Европа паянкунхинчен пĕчĕкрех пулнă: тĕрлĕ сăлтавсем пирки Аслă Британи(1), Польша(2) (çаплах, паянкунхиАнăç Украина территорийĕ), Мальта, Греци, Кипр, Румыни, Серби, Черногори, Болгари, Белоруси, Раççей (чиркӳсем вакланнăранпа XVIII ĕмĕр пуçламăшчен) православи территорийĕсем хальхи; паянхи Албани, Босни, Грузи, Армени тата Азербайджанăн (XVIII ĕмĕр пуçланичченхи) православи çĕрĕсем, çапла татах тĕрлĕ вăхăтсенче - Чехи (православие йышăннă хыççăн (пĕрремĕш христиан ӳкĕтлевçисем Чехире Кириллпа Мефодий пулнă)), Словакипе Венгри (турккăпа монгол оккупации тапхăрĕнче) Европăн шутне кĕмен. Турци Европăн чылайăш пайне йышăнса тăнă, анчах ăна ислам тĕнне пула юта хурса хăйсен картине кĕртмен.

Темиçе çултан нумай вăрçă пулса иртет, çав шутра Дани Швеципе, Англине хирĕç вăрçни тата Испани Францине хирĕç çапăçни. Çĕнĕлетӳ Европа тĕнчине нумай çĕрçуллăхсене малалла аталанăвне чарнă. Çакăнсăр пуçне те, нумайăшĕ вăрçăна малутăмлă пулăма хурса шутланă; цивилизаци хăйне хӳтĕлеме пултараймасть пулсан мĕн тума кирлĕ вара? Цивилизацин идеалне авалхи Греципе Рим çыннисенчен кивçене илнĕ пулнă: дисциплина, çутĕç тата хулари пурнăç çынсене цивилизации пусăмне кĕртме кирлĕ тенĕ.

Географин аслă уçăвĕсем-тĕпчевĕсем

Паянхин мал тапхăрĕ: XVI—XVIII çĕрçуллăхсем

Акăлчансен Граждан вăрçи, Шотландипе пĕрлешĕнни

Тĕп статья: Акăлчансен XVII ĕмĕрти революцийĕ

Акăлчансен Пĕртуслăхĕ

Уни (Пĕрлĕх) акчĕ (1707)

Уни акчĕ (1707) Анкăлпа Шотланди патшалăхĕсен парламенчĕсене Аслă Британие тăвас тĕллевпе пĕрлештерет.

Уни акчĕ (1800) тăрăх Аслă Британипе Ирландие Пĕрлешĕннĕ патшалăх туса хураççĕ .

Аслă франци революцийĕ

Наполеон вăрçисем

Вена конгресĕ

Конгресс çĕнĕ Нидерландсем патшалăхĕ шутне Австри Нидерланди территорине (хальхи Бельги) кĕртме санкциленĕ, ытти Австри çĕрĕсене Габсбургсен пăхăнăвне куçарнă, çав шутра Ломбарди, Венеци облаçĕ, Тоскана, Парма тата Тироль. Прусси тытăмне Саксони пайĕ, Вестфалипе Рейн облаçĕ чылай территорийĕ лекет. Дани, Францин тамăрĕ, Норвегие çухатнă, ăна Швецине парнеленĕ. Италире Ватиканпа Папă облаçĕ папы римского панă, Бурбонсене Икĕ Сицили патшалăхĕ каялла тавăрнă. Çавăн пекех Германи пĕрлĕхне йĕркеленĕ. Наполеон туса хунă Варшава кнеçлĕхĕн пĕр пайĕ Раççей империйĕн шутне Польша патшалăхĕ ятпа кĕрет, вырăс императорĕ хăй çумне польшă патши ятне хушать.

XIX ĕмĕр

Революциллĕ Францине çĕнтернĕ хыççăн аслă патшалăхсем 1789 çулченхи йĕркесене тавăрасшăн тăрăшнă, анчах та вĕсен вăйĕсем ĕçе кĕреймен, революциллĕ юхăмсем хăпарса пынă: вăтам классем франци революцийĕн демократи идеалĕсен сĕмĕпе пурнăçа тытса пынă. Индустриллĕ революци экономикă-социаллă сумлă улшăнавĕсене пурнăçа тарăн та анлă кĕртнĕ.

Марксизм пĕтĕленни

Франци-Прусси вăрçи

Фашизм (нациналсоциализм) пĕтĕленни

Испанири граждан вăрçи

Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи

Çирĕммĕш çĕрçуллăхăн кай пайĕ

Сивлек вăрçи

Ӳкерчĕк:Rometreaty.jpg

The Treaty of Rome signing ceremony.

XXI ĕмĕр пуçламăшĕ: Европа Пĕрлешĕвĕ

Черногорин пăхăнманлăхĕ

Черногори: Черногорин пăхăнманлăхне Раççей официаллă 2006, çĕртме, 12 палăртнă.

2007

Болгарипе Румыни 2007 çулхи кăрлачăн 1-мĕшĕнче Европа Пĕрлешĕвĕн пур правăллă пайташĕсен йышне кĕреççĕ. Çакăн хыççăн, Европĕрлешĕвĕнчи халăх шучĕ 30 миллион çынпа нумайланать те çур миллиардран иртсе каять. Пурĕпе халĕ пĕрлешĕве 27 патшалăх кĕрет.

[1] 2007 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ.

Çавăн пекех

Европăри хирĕçӳсен шутлавĕ
Европа политики
Европа хулисен историллĕ шутлавĕ — хуласенчи халăх: 1700 — 1800 çç.
Европа варринчи историллĕ çĕрсем
Балкан çурутравĕн истори çĕрĕсем
Пăхăнуллă территорисем, алфавитлă, паянкуна.
Малтан колонисем пулнă çĕршывсемпе тĕнчери ытти территорисем, хăйсен метрополийĕсемпе.
Колониализм
Неоколониализм

Çăлкуçсем

James B. Collins and Karen L. Taylor (Ed.): Early modern Europe. Issues and interpretations, Malden, MA : Blackwell, 2006, ISBN 0-631-22892-6
Norman Davies, Europe: A History, Pimlico, ISBN 0-7126-6633-8
R. R. Palmer, Joel Colton & Lloyd Kramer, A History of the Modern World, McGraw-Hill, ISBN 0-07-112147-1

(1).Статья: "Аслă Британи Европа пайĕ пулать-и?" "Timothy Garton Ash, вăхăчĕ: 2003-06-01, акăлчанран куçарнă (Google шыравĕпе усă курнă));

(2).Публицистикă журналĕ "Европа", 07.04.2004 ("Поляксем европа çыннисем пулаççĕ-и?" от 07.04.2004 ("[2]" , тата çаплах: " [3]" (Google шыравĕпе усă курнă)).

Кăтартнисем

Samuel Barone, The Civilization of Europe in the Renaissance (London 1993)

Каçăсем

European NAvigator 2017 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 3-мӗшӗнче архивланӑ. Европа Пĕрлешĕнĕвĕн кун-çулĕ
Тухăç Тĕп Европа кун-çулĕ 2011 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
European History related discussions on History Forum
Shadowed Realm - Medieval Content and Discussion