Африка

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал

Африка
Африка çурчăмăрлăх картти çинче
Африка çурчăмăрлăх картти çинче
Территори30 221 532 км²
Пурăнан халăх1,1 млрд (2013)[1] çын
Йышлăх30,51 çын/км²
Пурăнакансен ячĕсемафрикансем
Унăн шутĕнче55[2] патшалăх
Пăхăнуллă патшалăхсем
ЧĕлхесемАфрика чĕлхисем
Вăхăт тăрăхĕсемUTC-1UTC+4
Шĕкĕр хуласем Нигери ялавĕЛагос (12,9 млн.)

Икĕпат ялавĕКаир (10,4 млн.)
Конго ДР ялавĕКиншаса (9,4 млн.)
Ангола ялавĕЛуанда (5,2 млн.)
Танзани ялавĕДар-эс-Салам (4,7 млн.)
Икĕпат ялавĕАлександрия (4,5 млн.)
КАР ялавĕЙоханнесбург (4,4 млн.)
Нигери ялавĕКано (4,0 млн.)
Кот-д'Ивуар ялавĕАбиджан (3,8 млн.)
Икĕпат ялавĕГиза (3,5 млн.)

КАР ялавĕКейптаун (3,4 млн.)

К:Çутçанталăкри географи объекчĕсем, алфавитпаК:ТĔР:ГЕО:Юлашки тӳрлетни: пĕр çул ытла каярах

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Африка (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

АфрикаВăтаçĕр тинĕсĕн тата Хĕрлĕ тинĕсĕн кăнтăр енче, Атлантика океанĕнчен тухăç енче тата Инди океанĕнчен анăç енче вырнаçнă континент.

Лаптăкĕ — 30 065 000 çм², е Çĕр çинчи 20,3 % пайĕ. Африкăра 800 млн. яхăн çын пурăнать.

Иккӗмӗш материк Еврази хыҫҫӑн тӳремре Вӑтаҫӗр тинӗспе, Ҫурҫӗр — хӗвелтухӑҫ енчен, Атлантика океанӗпе анӑҫ енчен тата кӑнтӑр енчен Инди океанӗпе ҫӑвӑнать. Африкӑра Ҫавӑн пекех Африка материкӗнчен тата ҫыран хӗрринчи утравсенчен тӑракан ҫуттӑн пӗр пайне калаҫҫӗ. Африка лаптӑкӗ утравсемсӗр пуҫне 29,2 млн млн кумпа танлашать, утравсемпе — 30,3 млн млн яхӑн[3] 12, ҫапла Вара ҫӗр ҫийӗнчи пӗтӗмӗшле лаптӑкӑн 6 проценчӗ тата типӗ ҫӗр ҫийӗн 20,4% чухлӗ. Африкӑра 55 патшалӑх вырнаҫнӑ.

Африкӑра миллиард ытла ҫын пурӑнать. Африка этемлӗх сăпки шутланать: шӑпах ҫакӑнта чи авалхи гоминидсен тата вӗсен пӗр шухӑшлӑ асаттесен чи авалхи йӑлисене, Ҫав шутра сахелантропсен, Avstralopitecus africanus, A.afarensis, Homo erectus, H. habilis тата H. ergaster.

Африка континенчӗ урлă экватор каҫать, кунта климат зони нумай; ку вӑл ҫурҫӗрти субтропик климатӗнчен пуҫласа субтропи енӗпе кӑнтӑрти пӗртен-пӗр континент. Пӗрмаях хупӑрласа илнипе тата шӑварӑнса тӑнӑран — ҫавӑн пекех ту — сӑртлӑ тытӑмсемпе шывлӑ горизонт евӗр-климата хӑй тытӑмлӑн йӗркелесе пынипе ниҫта та, ҫырансемсӗр пуҫне, урӑх никам та сӑнаманпа пӗрех.

Африкӑри культура, экономика, политика тата социум йывӑрлӑхӗсене тишкерекен ăслăха африканистика теççĕ.

Хĕрринчи вырăнсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ҫурҫӗр — Бланко сăмсахĕ (Бен-Секка, Рас-Энгела, Эль-Абъяд) 37°20′28″ с. ш. 9°44′48″ в. д.

Кӑнтӑр-Игольный сăмсахĕ (Агульяс) 34°49′43″ ю. ш. 20°00′09″ в. д.

Хӗвеланӑҫ — Альмади сăмсахĕ 14°44′27″ с. ш. 17°31′48″ з. д.

Хӗвелтухӑҫ- Рас-Хафун сăмсахĕ 10°27′00″ с. ш. 51°24′00″ в. д.

Ятсем пулса кайни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Чи малтан "афри" сӑмахпа авалхи Карфаген ҫыннисем хуларан инҫех мар пурӑнакан ҫынсене палăртнӑ. Ҫак ят Финикири afar ("тусан") тенине пӗлтерет. Римлянсем Карфагена ҫӗнсе илнӗ хыҫҫӑн Африкӑри провинцие (лат) тенӗ. Africa). Каярахпа Африкӑна ҫак континентӑн паллӑ регионӗсем те, каярахпа континентрисем хӑйсем те чӗнме пуҫланӑ. Тепӗр теорипе, "афри" халӑх ячӗ берберски ifri-мӗш, "ҫӗр хӑвӑлӗ", ҫӗр хӑвӑлӗнче пурӑнакансем пирки каланӑ. Каярахпа ҫак вырӑнта мăсăльман провинцийӗ ифрик провинцийӗ те ҫак тымара хӑйӗн ятӗнче упраса хӑварнӑ.

Топонимран тухнӑ ытти версисем те пур.

  • Иосиф Флавий, I ӗмӗрти еврей историкӗ, ҫак ят Авраам ефер мӑнукӗн ячӗпе (Пулт) пулса пырать тесе каланӑ. 25:4) камӑн тӑхӑмӗсем ливияна вырӑнаҫнӑ?
  • Латинла сӑмах aprica, "солнечный" тенине пӗлтерет, Ҫурҫӗр Историйӗн "Пуҫламӑшӗнче", XIV томӗнче, 5.2 (VI ӗмӗр) асӑннӑ.
  • Грек сӑмахӗн ячӗ мӗнле пулса кайни ҫинчен версие "сивӗсӗр" тени мӗне пӗлтернине ӑнлантарса панӑ, лев африка историкӗ сӗннӗ. Вӑл"сивӗ" тата "сехре хӑппи" текен сӑмах япӑх префикспа пӗрлешсе кайнӑ тесе шутланӑ-унта сивӗ те, хӑрушӑ та ҫук ҫӗршыва пӗлтерет.
  • Джеральд Мэсси, поэт тата египетолог-самучка, 1881 ҫулта египет af-rui-мӗш скачет сӑмахӗсенчен пулса кайни ҫинчен версие "Ка шӑтӑкӗнчен питпе ҫаврӑнмалла" тесе куҫарнӑ. Ка — кашни ҫыннӑн энергетика юманӗ, "ана" та вӑл лоно е ҫуралнӑ вырӑн тенине пӗлтерет. Африка ҫапла вара египет ҫыннисемшӗн "тӑван ҫӗршыв"тенине пӗлтерет.
  • И.Ефремов палеонтологпа писатель шухӑшӗпе, "Африка" сӑмах Авалхи Египетран (Лешӗ-Кам) килнӗ (д.-грек. "Афрос" - пеннӑй ҫӗршыв). Ҫакӑ вӑтаҫӗр тинӗсри континент патне ҫывхарнӑ чухне кӑпӑкланса тӑракан темиҫе тӗрлӗ юхӑмпа ҫыхӑннӑ.

Истори[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Историчченхи тапхӑр.[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Африкăра малтанхи юр тапхăрĕнче пурăннă курăк çиекен массоспондил динозаврĕ.

Мезозой эри пуçламăшĕнче — Африка ун чухне пĕрлĕ Пангея континента кĕнĕ[3] — тата триас тапхăрĕн вĕçĕнче çак регионта тероподсемпе ахаллĕ кайăк-кĕшĕк хуçаланнă. Ирттернĕ археологи ĕçĕсем триас тапхăрĕн вĕçĕнче материкăн кăнтăрĕнче, çурçĕртипе танлаштарсан, чĕрчун нумайрах пурăннине кăтартаççĕ[3].

Ҫын пулса кайни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Африка этемĕн тӑван ҫӗршывĕ шутланать. Кунта авалхи Homo йышĕн шăммисене тупнă. Ҫав йышăн сакӑр тӗсĕнчен пӗр тĕсĕ кăна — 1000 яхăн ӑслӑ-тӑнлӑ ҫын — сыхланса юлнă, 100 000 ҫул каялла Африка территоринче сарăлнă. Африкӑран вара ҫынсем Азие (60 — 40 пин ҫул каялла), унтан Европӑна (40 пин ҫул каялла), Австралипе Америкӑна (35 -15 пин ҫул каялла) куҫса кайнӑ. Этемлӗхӗн авалхи ӗҫ-хӗлӗн йӗрӗсене Сири çесенхирхирĕнче тупнă, вĕсем Эфиопире тупнӑ авалхи япаласенчен пӗр хут ҫурӑ хушă тенӗ пекех аслăрах.

Гобире тупнӑ, пирӗн эрӑчченхи 150 пин çул каялла тунă керамика савӑчӗсем, тавлашуллӑ шутланаҫҫӗ.

Африка чул ӗмӗрӗн тапхӑрӗнче.[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Чул касса тунă ӳнер. Тассилин-Аджер, алжир Сахаринче.

Археологсем тупнă питĕ авалхи япаласем (пирĕн эрăччен 13-мĕш пинçуллăх) Африкăра тырпула тирпеленине кăтартаççĕ. Сахарăра (пушхир пулса кайиччен) выльăх-чĕрлĕхе ĕрчетме пирĕн эрăччен 7500 çул тĕлнелле, Нил таврашĕнче ял хуçалăхне йĕркелеме пирĕн эрăччен 6-мĕш пинçуллăхра, тытăннă.

Ун чухне пулăхлă пулнă Сахарăра пулăçсем, сунарçăсем чылай пурăннă, çакна археологи артефакчĕсем кăтартаççĕ. Мĕнпур Сахарăра (хальхи Алжир, Ливи, Икĕпат, Чад тата ур.) пирĕн эрăччен 6000 çул — VII ĕмĕр тапхăрпа палăртнă нумай петроглиф тата чул касса çырнисене тупнă. Çурçĕр Африкăри чи паллă палăк — Тассилин-Аджер платовĕ.

Сахӑр палӑкӗсен ушкӑнӗсӗр пуҫне живопиҫӗ те ҫавӑн пекех ЮАРТА та тӗл пулать (авалхи ӳкерчӗксене пирӗн эрӑчченхи 25-мӗш пин ҫуллӑх хушса параҫҫӗ).

Лингвистика хыпарĕсем ҫакна кӑтартса параҫҫӗ: банта чĕлхипе калаçакан этноссем (коса, зулу тата ур.) кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ еннелле куҫнӑ, унта вĕсем койса йăхӗсене (бушменсем, готтоттсем тата ур.) хӗссе пынӑ. Банта йăхĕсем пурăннă вырăнсенче Африкăри тропикра ӳсекен тӗштырӑ культурине, ҫав шутра маниоку тата ямс, тупса палӑртнӑ.

Хăшпĕр этнос ушкӑнӗсем халĕ те (сӑмахран, бушменсем), темиҫе пин ҫул каярах хӑйсен мӑн аслашшӗсем пурăннă пекех, сунара çӳреççĕ, çутçанталăкри çимĕçе пуçтараççĕ.

Патшалăх ячĕсем улшăнни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Африкăри патшалăхсем ирĕклĕхшĕн кĕрешнĕ тапхăрта нумайăшĕ тĕрлĕ сăлтава пула (сецесси, пĕрлешĕнни, режима улăштарни е суверенитета илни) хăйсен ятне улăштарнă. Африка евĕрлĕхне кăтартас тĕллевпе Африкăри харпăр ятсене (патшалăхсен, пайăр çынсен) африканизациленĕ.

Малтанхи ячӗ. Ҫулталӑк Хальхи ят.
Португальская Юго-Западная Африка 1975 Республика Ангола
Дагомея 1975 Республика Бенин
Протекторат Бечуаналенд 1966 Республика Ботсвана
Республика Верхняя Вольта 1984 Республика Буркина-Фасо
Убанги-Шари 1960 Центральноафриканская Республика
Республика Заир 1997 Демократическая Республика Конго
Среднее Конго 1960 Республика Конго
Берег Слоновой Кости 1985 Республика Кот-д’Ивуар*
Французская территория афаров и исса 1977 Республика Джибути
Испанская Гвинея 1968 Республика Экваториальная Гвинея
Абиссиния 1941 Федеральная Демократическая Республика Эфиопия
Золотой Берег 1957 Республика Гана
часть Французской Западной Африки 1958 Республика Гвинея
Португальская Гвинея 1974 Республика Гвинея-Бисау
Протекторат Басутоленд 1966 Королевство Лесото
Протекторат Ньясаленд 1964 Республика Малави
Французский Судан 1960 Республика Мали
Германская Юго-Западная Африка 1990 Республика Намибия
Германская Восточная Африка / Руанда-Урунди 1962 Республика Руанда / Республика Бурунди
Британский Сомалиленд / Итальянский Сомалиленд 1960 Республика Сомали
Занзибар / Танганьика 1964 Пĕрлешĕннĕ республика Танзани
Буганда 1962 Республика Уганда
Çурçĕр Родези 1964 Республика Замби
Кăнтăр Родези 1980 Республика Зимбабве
Свазиленд короллĕхĕ 2018 Эсватини короллĕхĕ

Политика пайланăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Африкӑра 55 ҫӗршыв тата палламан патшалӑхсем хӑйсене тӗрӗслесе пӑхнӑ. Вӗсенчен нумайӑшӗ европӑри патшалӑхсен колонийӗсем нумай вӑхӑт хушши пулнӑ тата XX ӗмӗрти 50-60-мӗш ҫулсенче кӑна никама пӑхӑнманлӑх тупнӑ. Унччен Египет (c922), Эфиопи (вӑтам Ӗмӗрсенчен Пуҫласа), Либерия (1847 ҫултан пуҫласа) тата КӐНТӐР (1910 ҫултанпа) ҫеҫ пӑхӑнман; КӐНТӐР тата Кӑнтӑр Родезире (Зимбабве) XX ӗмӗрӗн 80-90-мӗш ҫулӗччен апартеид режимӗ, дискриминаци халӑхӗн тымарӗ упранса юлнӑ. Хальхи вӑхӑтра африка ҫӗршывӗсенче нумай ҫӗршывра режимсем, халӑхпа ҫыхӑннӑ дискриминацисем тытса тӑраҫҫӗ. Тӗпчев организацийӗ Freedom House пӗлтернӗ тӑрӑх, юлашки ҫулсенче африкӑри нумай ҫӗршывсенче (сӑмахран, Нигерире, Мавритранире, Сенгалта, Конго (Киншас) тата Экваториллӗ Гвинейӑра) авторитаризм еннелле демократилле ҫитӗнӳсенчен пӑрӑнасси йӑлана кӗнӗ.

Африка Регионӗсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ҫӗршывсемпе территорисем. Площадь (км²) Халӑх

(на 2012, унта калаҫман)

Халӑх тачӑлӑхӗ.

(на км²)

Тӗп хула
Ҫурҫӗр Африки:
Алжир 2 381 740 35 200 000 14.8 Алжир
Египет 1 001 450 80 898 000 74 Каир
Египет 252 120 267 405 1,06 Эль-Аюн
Ливия 1 759 540 6 365 563 3,2 Триполи
Марокко 446 550 32 382 000 70 Рабат
Судан 1 886 100 30 894 000 16,4 Хартум
Тунис 163 610 10 383 000 61,6 Тунис
Ҫурҫӗр Африкӑра испани тата португали территорийӗсем:
Канарские острова (Испания) 7 492, 360 2 103 992 282,5 Лас-Пальмас-де-Гран-Канария,

Санта-Крус-де-Тенерифе

Мадейра (Португалия) 828 247 161 308,5 Фуншал
Мелилья (Испания) 12 65 500 5 311
Сеута (Испания) 18,5 78 320 4 016
Малые Суверенные территории (Испания) 1 0 0
Хӗвеланӑҫ Африки:
Бенин 112 620 8 935 000 79 Котону,

Порто-Ново

Буркина-Фасо 274 200 15 746 232 57,5 Уагадугу
Гамбия 10 380 1 700 000 156 Банжул
Гана 238 540 24 233 431 88 Аккра
Гвинея 245 857 9 690 222 39,4 Конакри
Гвинея-Бисау 36 120 1 442 029 41 Бисау
Кабо-Верде 4 033 542 000 102 Прая
Кот-д’Ивуар 322 460 21 075 000 65 Ямусукро
Либерия 111 370 3 489 072 29 Монровия
Мавритания 1 030 700 3 086 000 2,6 Нуакшот
Мали 1 240 000 13 218 000 11 Бамако
Нигер 1 267 000 13 957 000 11 Ниамей
Нигерия 923 768 152 217 341 167 Абуджа
Сенегал 196 722 14 100 000 51 Дакар
Сьерра-Леоне 71 740 5 363 669 76 Фритаун
Того 56 785 6 300 000 108 Ломе
Тӗп Африка:
Габон 267 667 1 497 525 5,4 Либревиль
Камерун 475 440 17 795 000 34 Яунде
Демократическая Республика Конго 2 345 410 67 758 000 28 Киншаса
Республика Конго 342 000 3 999 000 12 Браззавиль
Сан-Томе и Принсипи 1 001 163 000 169,1 Сан-Томе
Центральноафриканская Республика 622 984 3 799 897 6,1 Банги
Чад 1 284 000 11 100 000 11,5 Нджамена
Экваториальная Гвинея 28 051 650 000 16,9 Малабо
Тухӑҫ Африки:
Бурунди 27 830 8 988 091 323 Гитега
Британская территория в Индийском океане 60 3 500 58,3 Диего-Гарсия
Галмудуг 46 000 1 800 000 39 Галькайо
Джибути 22 000 818 159 54 Джибути
Кения 582 650 37 953 838 65,1 Найроби
Пунтленд 116 000 3 900 000 18 Гарове
Руанда 26 338 ~10,186,063 343 Кигали
Сомали 637 657 9 558 666 13 Могадишо
Сомалиленд 137 600 3 500 000 25 Харгейса
Танзания 945 090 37 849 133[4] 41 Додома
Уганда 236 040 30 900 000 119 Кампала
Эритрея 117 600 4 401 009[5] 37 Асмэра
Эфиопия 1 104 300 75 067 000[4] 70 Аддис-Абеба
Южный Судан 619 745 8 260 490 13,33 Джуба
Кӑнтӑр Африки:
Ангола 1 246 700 18 498 000 14,8 Луанда
Ботсвана 600 370 1 639 833[4] 3 Габороне
Замбия 752 614 12 935 000 17,2 Лусака
Зимбабве 390 580 13 349 000 33 Хараре
Коморы 2 170 752 000 404 Морони
Лесото 30 355 2 125 262[6] 62 Масеру
Маврикий 2 040 1 240 827 603 Порт-Луи
Мадагаскар 587 041 20 042 552 33 Антананариву
Майотта 374 208 783 558 Мамудзу
Малави 118 480 15 400 000 118 Лилонгве
Мозамбик 801 590 21 397 000[6] 25 Мапуту
Намибия 825 418 ~1 820 916[7] 2,5 Виндхук
Реюньон 2 517 800 000[8] 308 Сен-Дени
Эсватини 17 363 1 141 000 59 Мбабане
Острова Святой Елены, Вознесения и Тристан-да-Кунья 413 7 543 18 Джеймстаун
Сейшельские Острова 451 ~80,699[5] 178 Виктория
Острова Эпарс 38,6 56[9] 1,45
Южно-Африканская Республика 1 219 912 43 786 828 39 Блумфонтейн,

Кейптаун, Претория[10]

Халăхĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Кунта икĕ раса халăхĕ тĕл пулать: негр евĕрлисем — Сахарăран кăнтăралла, европа евĕрлисем — çурçĕр Африкăра (арабсем) тата КАР (бурсемпе акăлчан-кăнтăрафриканецсем). Африкăра пурĕ 56 çĕршыв. Вĕсенчен чылайăшĕ Европа патшалахĕсен колонисем пулнă, ирĕклĕхе XX ĕмĕрти 50-60-мĕш çулсенче çеç çĕнтерсе илнĕ.

Унчен ирĕклĕхе Египет (1922), Эфиопи (1941), Либери (1847) тата Кăнтăр Африка Республики (1910) тухнă пулнă. Континентăн çурçĕрĕнче Испани çĕрĕсем — Сеута, Мелилья. Кунта ислам, христианлăх (католиксем, протестантсем, православсем, монофизитсем) тĕнĕсем сарăлнă.

Африкăри чи анлă сарăлнă чĕлхесем шутне араб, акăлчан, франци, суахили, конго, фульбе чĕлхисем кĕреççĕ.

Климачĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Африка — планета çинчи чи шӑрӑх материк. Ҫакӑн сӑлтавӗ — материкӑн географи структуринче: Африкӑн мĕнпур çĕрĕ шӑрӑх ҫанталӑкра (субтропик шучӗпе) тата материк урлă экватор йӗрӗ каҫать. Шӑпах Африкӑра Ҫӗр ҫинче чи шӑрӑх вырӑн - Даллол.

Гвиней кӳлмекӗ вăта Африка ҫыранĕнчи районӗсем экваторăн пиҫиххи ярăмне кӗреҫҫӗ, унта ҫулталӑк тăршшипех чылай нӳрĕк ӳкет, ҫулталӑк вӑхӑчĕ улӑшăнмасть те. Экватор ярăмĕнчен ҫурҫӗрелле те, кӑнтӑралла та субэкватор ярамĕсем вырнаҫнӑ. Çулла нӳрӗк сывлӑш массисем (ҫумӑр сезонĕ) хуҫаланаҫҫӗ, хӗлле вара тропикри типӗ пассатсем (типӗ сезон) вĕреççĕ. Субэкватор ярăмӗсен ҫурҫӗр тата кӑнтӑр енчи тропик тӑрӑхӗсем вырнаҫнӑ. Вӗсенче нӳрĕк сахаллине пула вĕри температура тăрать, ҫакӑ вара пушхир патнелле илсе пырать.

Ҫурҫӗр енче Сахар пушхирӗ, кӑнтӑр енче — Калахар пушхирӗ, кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ енче Намиб пушхирӗ вырнаҫнӑ. Материкӑн ҫурҫӗр тата кӑнтӑр вӗҫӗнче — субтропик тăрăхĕсем.

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ 2013 World Population Data Sheet. Population Reference Bureau (2013). Тĕрĕсленĕ 1 Ҫу уйӑхӗн 2019.
  2. ^ How many countries in Africa? How hard can the question be?
  3. ^ 1 тата 2 Jacobs, Louis L. (1997). «African Dinosaurs.» Encyclopedia of Dinosaurs. Edited by Phillip J. Currie and Kevin Padian. Academic Press. pp. 2-4.
  4. ^ 1, 2 тата 3 по состоянию на 2006
  5. ^ 1 тата 2 по состоянию на 2005
  6. ^ 1 тата 2 по состоянию на 2007
  7. ^ по состоянию на июль 2005
  8. ^ на декабрь 2007 года
  9. ^ Постоянного населения нет, так как эти острова объявлены природными заповедниками. 56 человек — это персонал научных станций
  10. ^ Кейптаун — законодательная столица, Претория — административная, Блумфонтейн — судебная.