Тутар чĕлхи

Тутар чĕлхи
Патшалăхсем:	Раççей, малтанхи СССР республикисем, Турци, Румыни, Китай Халăх Республики, Австрали, ...
Регионсем:	Тутарстан, Пушкăрт Республики, Мари Эл, Удмурт Республики, Мордва Республики, ...
Официаллă статус:	Тутарстан
Калаçакансен пур йышĕ:	7 млн.
Рейтинг:	95
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
	Алтай çемьйи Тĕрĕк турачĕ Капчак ушкăнĕ Атăл-кăпчак ушкăнĕ
Çырулăх:	кириллица (тутар алфавичĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ISO 639-1:	tt
ISO 639-2:	tat
ISO 639-3:	tat
	Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Тутар чĕлхи, — тĕрĕк чĕлхисен кăпчак чĕлхисем патне кĕрекен чĕлхе. Ытларах енĕпе пушкăрт чĕлхине çывăх, унăн хыççăн каракалпак, казах, нугай, балкар, узбек тата кумăк чĕлхисемпе тăван. Тутарстанра вырăс чĕлхипе пĕрле патшалăх чĕлхи шутланать.

Тутарстансăр пуçне тата Пушкăрт Республикинче, Мари Элре, Удмуртире, Мордовире калаçаççĕ. Раççейре ку чĕлхепе калаçакан йышĕ 2002 çулхи халăх çыравĕпе 5,3 млн патнелле пулнă (1989 çулхи çыравпа — 5,1 млн).

Чĕлхин диалекчĕсем

Виçĕ тĕп диалект уйăраççĕ:

хĕвеланăç енчи (кăпчак чĕлхипе нумай пĕрлĕх пур).
вăтам (ку диалект çине пăлхар чĕлхи ыттисенчен ытларах витĕм кӳнĕ. Унпа Тутарстанăн ытларахăшĕ калаçать)
хĕвелтухăç енчи (çĕпĕр-тутар). Ку диалект уйрăм чĕлхене куçнă, анчах та Хусан тутарĕсен çĕпĕре куçнă пирки вăл ытларах енĕпе вăтам диалект патнелле улшăннă.

XIX ĕмĕр варринче тутарсен авалхи литература чĕлхи пулнă.

Тутар çырулӑхӗ

Пин çул патнелле каялла тутар чĕлхинче арап графиккипе усă курнă. 1927 çулта СССРа кĕрекен тĕрĕк халăхсем пурĕ те тенĕ пекех латин алфавичĕ (Яналиф графики) çине куçнă. 1939 çулта тутар алфавитне ултă çĕнĕ саспалли хушнă кириллица çине куçарнă. Анчах та çак алфавит та тутар фонетикине анлă сарма пулăшман. 80-мĕш çулсем варринелле лингвистсем тата виçĕ-тăватă саспалли хушмалли пирки шутланă.

1999 çулхи авăн уйăхĕн 15 Тутарстан парламенчĕ «О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики» саккуна йышăнать. 2001 çулхи авăнăн 1 ку саккун вăя кĕнĕ. Анчах та кăна Раççей Патшалăхĕн Конституци сучĕ саккуна хирĕçле тесе пăрахăçланă, латин алфавичĕ çине куçарма ирĕк паман.

Халӗ Тутар алфавичӗ

А а	Ә ә	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Җ җ	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	Ң ң	О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ү ү	Ф ф	Х х	Һ һ	Ц ц	Ч ч	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Падежĕ (Килешләр)

Нумаййи (Күплек сан)

Камсем?, Мĕнсем?	-лар/-ләр, -нар/-нәр
Камсен?, Мĕнсен?	-ларның/-ләрнең, -нарның/-нәрнең
Камсене?, Мĕнсене?	-ларга/-ләргә, -нарга/-нәргә
Камсене?, Мĕнсене?	-ларны/-ләрне, -нарны/-нәрне
Камсенче?, Мĕнсенче?	-ларда/-ләрдә, -нарда/-нәрдә
Камсенчен?, Мĕнсенчен?	-лардан/-ләрдән, -нардан/-нәрдән

м, н, ң хыççăн -нан/-нән, -нар/-нәр

Глаголĕ (Фигыль)

Хикәя фигыль

Хальхи вăхăчĕ

Хәзерге заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-ам/-әм, -ыйм/-им	-абыз/-әбез, -ыйбыз/-ибез
2	-асың/-әсең, -ыйсың/-исең	-асыз/-әсез, -ыйсыз/-исез
3	-а/-ә, -ый/-и (нишли?)	-алар/-әләр, -ыйлар/-иләр

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-мыйм/-мим	-мыйбыз/-мибез
2	-мыйсың/-мисең	-мыйсыз/-мисез
3	-мый/-ми (нишләми?)	-мыйлар/-миләр

Иртнĕ вăхăчĕ

Билгеле үткән заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-дым/-дем, -тым/-тем	-дык/-дек, -тык/-тек
2	-дың/-дең, -тың/-тең	-дыгыз/-дегез, -тыгыз/-тегез
3	-ды/-де, -ты/-те (нишләде?)	-дылар/-деләр, -тылар/-теләр

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-мадым/-мәдем	-мадык/-мәдек
2	-мадың/-мәдең	-мадыгыз/-мәдегез
3	-мады/-мәде (нишләмәде?)	-мадылар/-мәделәр

Билгесез үткән заман

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-ганмын/-гәнмен, -канмын/-кәнмен	-ганбыз/-гәнбез, -канбыз/-кәнбез
2	-гансың/-гәнсең, -кансың/-кәнсең	-гансыз/-гәнсез, -кансыз/-кәнсез
3	-ган/-гән, -кан/-кән (нишләгән?)	-ганнар/-гәннәр, -каннар/-кәннәр

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-маганмын/-мәгәнмен	-маганбыз/-мәгәнбез
2	-магансың/-мәгәнсең	-магансыз/-мәгәнсез
3	-маган/-мәгән (нишләмәгән?)	-маганнар/-мәгәннәр

Пулас вăхăчĕ

Билгесез киләчәк заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-армын/-әрмен, -ырмын/-ермен	-арбыз/-әрбез, -ырбыз/-ербез
2	-арсың/-әрсең, -ырсың/-ерсең	-арсыз/-әрсез, -ырсыз/-ерcез
3	-ар/-әр, -ыр/-ер	-арлар/-әрләр, -ырлар/-ерләр

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-мамын/-мәмен	-мабыз/-мәбез
2	-массың/-мәссең	-массыз/-мәссез
3	-мас/-мәс	-маслар/-мәсләр

Билгеле киләчәк заман

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-ачакмын/-әчәкмен, -ячакмын/-ячәкмен	-ачакбыз/-әчәкбез, -ячакбыз/-ячәкбез
2	-ачаксың/-әчәксең, -ячаксың/-ячәксең	-ачаксыз/-әчәксез, -ячаксыз/-ячәксез
3	-ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк (нишләячек?)	-ачаклар/-әчәкләр, -ячаклар/-ячәкләр

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-маячакмын/-мәячәкмен	-маячакбыз/-мәячәкбез
2	-маячаксың/-мәячәксең	-маячаксыз/-мәячәксез
3	-маячак/-мәячәк (нишләмәячәк?)	-маячаклар/-мәячәкләр

Шарт фигыль

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-сам/-сәм	-сак/-сәк
2	-саң/-сәң	-сагыз/-сәгез
3	-са/-сә	-салар/-сәләр

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-масам/-мәсәм	-масак/-мәсәк
2	-масаң/-мәсәң	-масагыз/-мәсәгез
3	-маса/-мәсә	-масалар/-мәсәләр

Теләк фигыль

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-ыйм/-им	-ыйк/-ик
2
3

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-мыйм/-мим	-мыйк/-мик
2
3

Хушнă глаголĕ (Боерык фигыль)

Пит	Пĕррели	Нумайли
1
2	-	-гыз/-гез, -ыгыз/-егез
3	-сын/-сен	-сыннар/-сеннәр

Пит	Пĕррели	Нумайли
1
2	-ма/-мә	-магыз/-мәгез
3	-масын/-мәсен	-масыннар/-мәсеннәр

Причасти (Сыйфат фигыль)

Хәзерге заман сыйфат фигыль	-учы/-үче, -а/-ә торган, -ый/-и торган
Үткән заман сыйфат фигыль	-ган/-гән, -кан/-кән
Киләчәк заман сыйфат фигыль	-ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк, -ыр/-ер, -р, -ар/-әр, -асы/-әсе, -ыйсы/-исе

Хәзерге заман сыйфат фигыль	-маучы/-мәүче, -мый/-ми торган
Үткән заман сыйфат фигыль	-маган/-мәгән
Киләчәк заман сыйфат фигыль	-маячак/-мәячәк, -мас/-мәс, -мыйсы/-мисе

Деепричасти (Хәл фигыль)

1	-п, -ып/-еп
2	-а/-ә, -ый/-и
3	-гач/-гәч, -кач/-кәч
4	-ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче

1	-мыйча/-мичә
2	-мый/-ми
3	-магач/-мәгәч
4	-маганчы/-мәгәнче

Инфинитивĕ:

-ырга/-ергә, -арга/-әргә, -рга/-ргә (нишләргә?)

-маска/-мәскә (нишләмәскә?)

яз + арга - çырма

яз + маска - çырма мар

Герундийĕ (Исем фигыль):

-у/-ү (нишләү?)

-мау/-мәү (нишләмәү?)

яз + у - çырни (çыру)

яз + у + ны - çырнине (çыруна)

яз + у + лар - çырнисем (çырусем)

яз + у + лар + ым - çырнисем (çырусем)

яз + у + лар + ны - çырнисене (çырусене)

яз + у + лар + ым + ны - çырнисене (çырусене)

Камăнни (Тартым категориясе)

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	-ым/-ем, -м (Кам)	-ыбыз/-ебез, -быз/-без
2	-ың/-ең, -ң (Камă)	-ыгыз/-егез, -гыз/-гез,
3	-ы/-е, -сы/-се (Камĕ)	-лары-/ләре, -нары-/нәре

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	минем (манăн)	безнең (пирĕн)
2	синең (санăн)	сезнең (сирĕн)
3	аның (унăн)	аларның (вĕсен)

Күз + ләр + ем - куçсем

Күз + ләр + ем + нең - куçсен

Прототипĕ

Пит	Пĕррели	Нумайли
1	мин (эпĕ)	без (эпир)
2	син (эсĕ)	сез (эсир)
3	ул (вăл)	алар (вĕсем)

Ыйтни (-и?,-ши?)

-мы?/-ме? 2016 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 1-мӗшӗнче архивланӑ.

Ясалма сыйфатлар

-лы/-ле

-сыз/-сез

Çавăн пекех

Вуламалли

Абдуллина Р. С. Орфография и орфоэпия современного татарского языка. — Хусан: Магариф, 2009. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7761-1820-3
Ахатов Г. Х. Татарская диалектология = Татар диалектологиясе (учебник для студентов высших учебных заведений). — Казань: 1984. — 3000 экз.
Ахатов Г. Х. Лексика татарского языка. — Хусан: 1995. — 5000 экз. — ISBN 5-298-00577-2
Ахунзянов Г. Х. Русско-татарский словарь. — Хусан: 1991.
Диалектологический словарь татарского языка. — Хусан: 1993.
Закиев М.З. Татарский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6
Нуриева А. Орфографический словарь татарского языка. — Хусан: 1983—84.
Русско-татарский словарь / Под ред. Ф. А. Ганиева. — М.: 1991.
Сафиуллина Ф. С., Закиев М. З. Современный татарский литературный язык. — Хусан: 1994.
Татарская грамматика. В 3-х т. — Хусан: 1993.
Татарско-русский словарь / Сост. К. С. Абдразаков и др.. — М.: 1966.
Татарско-русский словарь / Под ред. Сабирова Р. А..
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев (ред.). — М.: 2002.
Фразеологический словарь татарского языка / Г. Х. Ахатов (автор-составитель). — Хусан: 1982. — 3000 экз.
Харисова Ч. М. Татарский язык: справочник. — Хусан: Магариф, 2009. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7761-2060-2
Якупова Г. К. Библиография по татарскому языкознанию (1778—1980). — Хусан: 1988.
Сафиуллина Ф. С. Татарский язык (самаучитель). — Казань: Татарское книжное издательство, 1990. — ISBN 5-298-00507-1

Асăрхамалли

^ [1]

Каçăсем

Тутар чĕлхине мĕнле шайра пĕлнине кăтартакан сертификаци тытăмне кĕртнĕ

Тутар виртуаллă гимнази
Тутар электронлă библиотеки 2010 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 17-мӗшӗнче архивланӑ.
Тутар-вырăс, вырăс-тутар on-line-сăмахсарĕ 2016 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
Тутар чĕлхин çыру корпусĕ 2015 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
Первоначальный учебник русского языка для татар. Казань 1893.
Р. Г. АХМЕТЬЯНОВ ЭТИМОЛОГИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА В ДВУХ ТОМАХ. том I 2018 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.
Р. Г. АХМЕТЬЯНОВ ЭТИМОЛОГИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА В ДВУХ ТОМАХ. том II
Центр татарской литературы

[1] [1]

[1]

п • с • т Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем
пратĕрĕк †
Пăлхар ушкăнĕ	авар (тĕрĕк) †¹ \| пулхар † \| хун †¹ \| хасар †¹ \| чăваш

Авалхи тĕрĕк	авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † \| орхон-енисей (ватă тĕрĕк) \| уйгур рунă (орхон-уйгур) †

Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ¹	кăркăс-кăпчак³: кăркăс (çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) \| çурçĕр алтай¹: шор челхин кондом диалекчĕ², чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ², çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) \| тапалар³

Карлук ушкăнĕ	карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)¹ \| карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, чагатай, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — айна ‡, или-тĕрĕк, лобнор ‡¹, узбек, уйгур (çĕнĕ уйгур), хотан², хотон (†) ‡¹, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем²

Кăпчак ушкăнĕ	авалхи кăпчак † \| нухай-кăпчак: алабуга-нухай², аçтăрхан-нухай², казах, каракалпак, нухай, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡², ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем², кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем², юртă-нухай² \| атăл-кăпчак: пушкăрт, çĕпĕр-тутар, тутар (диал.: мишер) \| половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар¹ (караим, крым диалекчĕ², крым тутар (литература), крымчак², крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, урум (азовçум) — кăпчак пуплевĕсем²), кумăк-карачай-балкар¹ (эрмен-кăпчак †, карачай-балкар, кумăк), мамлюк-кăпчак †

Огуз ушкăнĕ	авалхи огуз † \| печенег †¹ \| салар \| çурçĕр узбек (икан-карабулак) \| хăй огуз: азербайджан (диалектсем) \| айналлу² \| афшар² \| балкан-гагауз \| гагауз \| кашкай² \| осман † \| салчук² \| сири-туркмен² \| сонкор-тĕрĕк \| турккă (диал.: кипр) \| туркмен (диал.: трухмен) \| урум (азовçум) — огуз пуплевĕсем \| хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) \| хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)² \| цалк² \| крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ

Саян (тобас) ушкăнĕ	çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тăва \| тайга: тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), тофалар

Хакас (кăркăс) ушкăнĕ	сарăк-югур (хара-йогур) \| фуюй-кăркăс \| хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ², чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ², хакас

Якут ушкăнĕ	ака теекен \| о-теекен, çав шутра долган², якут литератури

Çырулăх	орхон-ениçей рунисем \| пăлхар рунисем \| яналиф
Асăрхавсем: ¹ чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); ² «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); ³ кăпчак, пулас; † çухалнă, уйрăлнă е улшăннă чĕлхесем; (†) çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем