Абазин чĕлхи

Абазин
Тăван ячĕ:	Абаза бызшва
Патшалăхсем:	Раççей Федерацийĕ, Турци
Регионсем:	Карачай-Черкеси
Официаллă статус:	Карачай-Черкеси
Калаçакансен пур йышĕ:	50 000 патнелле
Классификаци
Категори:	Кавказ чĕлхисем
	Çурçĕр кавказ пайĕ (пĕтĕмпе йышăнман) Абхаз-адыг семьйи Абхаз-абазин чĕлхисен турачĕ
Çырулăх:	кириллица (абазин çырулăхĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	aba аба 005
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	abq
	Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Абазин чĕлхи (абаза бызшва) — абазин чĕлхи, Кавказăн абхаз-адыг чĕлхисен ушкăнĕ абхаз-абазин турачĕ шутне кĕрет. Карачай-Черкесинче усă курать, ăçта 5-сенче официаллă чĕлхесен пĕрри, татах та Турци диаспоринче усă курать. Яланах мар Абхаз чĕлхин диалекчĕ пекех ăнланса илет, е пĕрлешнĕ унпа^[1]

Пĕтĕм Раççейри 2010 çулхи халăх çыравĕпе, Раççейре абазинле калаçакансен шучĕ^[2] — 37 831 çын, Турцире калаçакансем 10 000 çын патнелле. (1995)^[3].

Абазин чĕлхи Абхаз чĕлхипе питĕ юнашар.

Диалектсем

Абазин чĕлхинче икĕ диалект: тапанта (тӀапӀанта-ран «тӳремлĕхсен пурăнаçлакансем») тата ашхар (ашхъарауа-ран «тăвсен пурăнаçлакансем, турисем, горецсем»)^[4]^[5], вĕсен калаçакансем пĕр-пĕрне йывăрпа ăнланаççĕ. Кашни диалектсенче икĕ калаçу пайлаççĕ.

тапанта диалекчĕ:
- кубина-эльбурган калаçăвĕ (Кубина та Эльбурган, Псыж, Кара-Паго, Инжич-Чукун, Койдан, Абаза-Хабль, Мало-Абазинск, Тапанта аулсем)
- красный восток калаçăвĕ (Красный Восток аулсем)
ашхар диалекчĕ:
- кувинск калаçăвĕ (Старо-Кувинск, Ново-Кувинск аулсем)
- апсуа калаçăвĕ (Апсуа аулсем)

Абазин литература чĕлхин тĕпĕ — тапанта диалекчĕн кубина-эльбурган калаçăвĕ^[4].

1860-мĕш çулсемччен тапанта диалекчĕн калаçаканĕсем малалла юханшывсен çӳллĕ пайĕсенче пурăнчĕç: Мăн та Кĕçĕн Зеленчук, Кубань, Кума; ашхар диалекчĕн калаçаканĕсем малалла юханшывсен çӳллĕ пайĕсенче пурăнчĕç: Губс, Кĕçĕн те Мăн Лаба, Андрюк та Уруп, çакна малтан та Мăн Зеленчук та Фарс çырăнĕсенче. Кавказ вăрçи хыççăн абазинсен пайĕ Турцире тухнă, юлакансем тӳремлĕх çине куçанă^[5].

Абазин чĕлхишĕн Абхаз чĕлхи чи юнашар. Чи юнашар абхаç чĕлхишĕн ашхар диалекчĕ^[4]. Абхаз чĕлхин те ашхар диалекчĕн калаçаканĕсем пĕр-пĕрне çемçе те лайăх ăнланаççĕ.

Тапанта диалекчĕ ашхар диалекчĕнчен нумайрах уйрăмлă, абазин чĕлхичен. Юлашкипе, абазин чĕлхин ашхар диалекчĕпе абхаз чĕлхи диалект континуумĕ тăваççĕ^[6].

Çырулăх

Тĕп статья: Абазин çырулăхĕ

XIX ĕмĕрĕн икĕмĕш çурринче Умар Микеров пĕрремĕш кунçулта абазин чĕлхишĕн çырулăх тунă — арап çырулăхĕн тĕпĕнче^[7]. Латин çырулăхне 1932 çулта куçанă (Т. З. Табулов унăн авторĕ), татах 1938 çулта кириллизаципе кириллица çине куçанă та малалла курать^[8]:

А а а	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гв гв гвы	Гъ гъ гъы	Гъв гъв гъвы	Гъь гъь гъьы
Гь гь гьы	ГӀ гӀ гӀы	ГӀв гӀв гӀвы	Д д ды	Дж дж джы	Джв джв джвы	Джь джь джьы	Дз дз дзы
Е е йэ	Ё ё йо	Ж ж жы	Жв жв жвы	Жь жь жьы	З з зы	И и и	Й й йы
К к кы	Кв кв квы	Къ къ къы	Къв къв къвы	Къь къь къьы	Кь кь кьы	КӀ кӀ кӀы	КӀв кӀв кӀвы
КӀь кӀь кӀьы	Л л лы	Ль ль льы	М м мы	Н н ны	О о ъоу	П п пы	ПӀ пӀ пӀы
Р р ры	С с сы	Т т ты	Тл тл тлы	Тш тш тшы	ТӀ тӀ тӀы	У у уы	Ф ф фы
Х х хы	Хв хв хвы	Хъ хъ хъы	Хъв хъв хъвы	Хь хь хьы	ХӀ хӀ хӀы	ХӀв хӀв хӀвы	Ц ц цы
ЦӀ цӀ цӀы	Ч ч чы	Чв чв чвы	ЧӀ чӀ чӀы	ЧӀв чӀв чӀвы	Ш ш шы	Шв шв швы	ШӀ шӀ шӀы
Щ щ щы	Ъ ъ ъы	Ы ы ы	ь ь	Э э э	Ю ю йу	Я я йа

Карачай-Черкесинче «Абазашта» хаçачĕ абазин чĕлхинче кăларать.

Лингвистика ăнлантарни

Фонетикăпа фонологи

Абазин чĕлхи консонантлă тĕс патне тăрать. Тĕп уçă сасă чĕлхере икĕ çеç — «а» та «ы». Пĕрлештернипе ассимиляци те «а» та «ы» çур уçă сасăсемпе ытти уçă сасăсем йĕркеленеççĕ — «е», «о», «и», «у». Хупă сасăсен системи питĕ йывăрлă. Абхаз-адыг чĕлхисен специфики шăхăракан-чăшлатакан спиранчĕсем, лабиализациллĕ фонемасем спирантсен яхăн кашни раттисенче, çавна пул лабиализаципе е лабиализаципе мар нумай фонологи позицийĕсем йĕркеленеççĕ.

Морфологи

Сăмахсем "лексика-грамматика ушкăнĕсенче" пайланать: япаласем, паллăсем, ылмашсем, глаголсем, паллăлăх ĕçхĕлсем, хушма ĕçхĕлсем, ĕçхĕлтешсем, хыçсăмахсем, пĕтĕçтерӳсем, чĕвĕсем.

Синтаксис

Асăрхавсем

^ Қьеҭеван Ломҭаҭиӡе / Кетеван Ломтатидзе. Ашьхарыуатәи адиалеқти егьырҭ аԥсуа-абаза диалеқтқәа рыбжьара уи иааннакыло аҭыԥи / Ашхарский диалект и его место среди других абхазско-абазинских диалектов. Аҟәа / Сухум, 2011.
^ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года.
^ Ethnologue report for Abaza.
^ ¹^,²^тата³ Ломтатидзе, 1967, с. 123
^ ¹^тата² Коряков, 2006, с. 24—25
^ Коряков, 2006, с. 23
^ Алексеев М. Е. Большая российская энциклопедия. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 1. — 65000 экз. — ISBN 5-85270-329-X
^ Абаза-урышв ажвар / В. ТӀыгв. М., «Советская Энциклопедия», 1967

Литература

Генко А. Н. Абазинский язык: Грамматический очерк наречия Тапанта. — Москва-Ленинград: АН СССР, 1955.
Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков. — Пилигрим.
Ломтатидзе К. В. Тапантский диалект абхазского языка (с текстами). — Тбилиси: Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1944.
Ломтатидзе К. В. Ашхарский диалект и его место среди других абхазско-абазинских диалектов: С текстами. — Тбилиси: Издательство Академии наук Грузинской ССР, 1954.
Ломтатидзе К. В. Языки народов СССР. — Наука, 1967. — Т. IV. Иберийско-кавказские языки.
Мальбахова-Табулова Н. Т. Грамматика абазинского языка: Фонетика и морфология. — 1976. — 700 экз. (в пер.)
Шагиров А. К. Лингвистический энциклопедический словарь. — Советская энциклопедия. — 150000 экз. — ISBN 5-85270-031-2 (в пер.)
Чирикба В. А. Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах. — Наука. — Т. 1 (А—И). — 1000 экз. — ISBN 5-02-011237-2 (в пер.)

Ют çĕршыв чĕлхисенче

Allen W.S. Structure and system in the Abaza verbal complex. In: Transactions of the Philological Society (Hertford), Oxford, 1956, p. 127—176.
Bouda K. Das Abasinische, eine unbekannte abchasische Mundart. In: ZDMG, BD. 94, H. 2 (Neue Folge, Bd. 19), Berlin-Leipzig, 1940, S. 234—250.
O’Herin B. Case and agreement in Abaza. Summer Institute of Linguistics, September 2002.

Каçăсем

Газета на абазинском языке
Абазинско-русский и русско-абазинский онлайн словари
Говорите по-абазински: прошлое, настоящее и будущее абазинского языка - Всемирный абхазо-абазинский конгресс
Абазинский язык: Необыкновенные грамматика и фонетика малого языка Кавказа

Ку тĕнче чĕлхисен пĕри пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.

[1] Қьеҭеван Ломҭаҭиӡе / Кетеван Ломтатидзе. Ашьхарыуатәи адиалеқти егьырҭ аԥсуа-абаза диалеқтқәа рыбжьара уи иааннакыло аҭыԥи / Ашхарский диалект и его место среди других абхазско-абазинских диалектов. Аҟәа / Сухум, 2011.

[2] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года.

[3] Ethnologue report for Abaza.

[Ломтатидзе—1967——123-4] ¹^,²^тата³ Ломтатидзе, 1967, с. 123

[Коряков—2006——24—25-5] ¹^тата² Коряков, 2006, с. 24—25

[Коряков—2006——23-6] Коряков, 2006, с. 23

[7] Алексеев М. Е. Большая российская энциклопедия. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 1. — 65000 экз. — ISBN 5-85270-329-X

[8] Абаза-урышв ажвар / В. ТӀыгв. М., «Советская Энциклопедия», 1967

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

п • с • т РФ чĕлхисем
Федераци чĕлхи	вырăс

Федераци субъекчĕсен чĕлхисем	абазин • авар • агуль • адыг • азербайджан • алтай • пушкăрт • бурят • даргин • ингуш • кабарда-черкес • калмăк • карачай-балкар • коми • кумăк • лак • лезгин • нухай • мари • мăкшă • осетин • рутуль • табасаран • тутар • тат • тăва • удмурт • украин • хакас • цахур • чечен • чăваш • ирçе • якут

Официаллă статусри чĕлхесем	вепс • долган • казах • карел • коми-пермяк • манси • ненец • селькуп • финн • хантă • чукча • эвенк • эвен • юкагир

п • с • т Абхаз-адыг чĕлхисем
Абхаз ушкăнĕ	абазин • абхаз

Адыг ушкăнĕ	адыгей • кабардин-черкес

Убых ушкăнĕ	убых †