Узбексем

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
(Узбек ҫинчен куҫарнӑ)
Узбексем
Тăван ячĕ ўзбеклар / oʻzbeklar / اوزبکلر
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ

Пурӗ: 40 млн яхăн
Ӳспекстан Ӳспекстан: 31,2 млн (2022)
Афганистан Афганистан: >3,9 млн[1]
Таджикистан Таджикистан: 1,26 млн (2022)[2]
Кăркăсстан Кăркăсстан: 999,3 пин (01.01.2022)[3]
Казахстан Казахстан: 614 047 (2021)[4]
Раççей Федерацийĕ Раççей Федерацийĕ: 323 278 (2021)[5][6]
Туркменистан Туркменистан: от 0,5 млн до 1,15 млн[7][8]
Турци Турци: 75 000 ытла[9]
Пакистан Пакистан: около 70 000[10]
АПШ АПШ: 50 000 — 80 000[11][12]
Украина Украина: 12 353 (2001)[13]
Шаблон:Ялавлани/КХР: 10 569 (2010)[14]; 12 370 (2000)[15]
Швеци Швеци: 3500 (офиц. хаклани, 2015)[16]
Латви Латви: 2715 (хаклани, 2022)[17]
Беларуç Беларуç: 1593 (перепись, 2009)[18]

Монголи Монголи:  560 (перепись 2010)[19]
Чĕлхе узбек, пурăннă çĕршывсенчи чĕлхесем
Тĕн суннит енлĕ ислам
Расă тĕсĕ Памир-Ферганари европеоид раси; туран/монголоид элеменчĕсемпе хутăш
Кĕрет  тĕрĕк халăхсесем
Тăван халăхсем уйгурсем, халаджи, тата ытти тĕрĕксем

Узбе́ксем (узб. ўзбек / oʻzbek / اوزبک, нум. х. ўзбеклар / oʻzbeklar / اوزبکلر) — тĕрĕк чĕлхиллĕ халăх. Узбекистанри кăк халăхĕ пулать, патшалăхри 83—85 % халăх шутланать. Чылай узбек Афганистанăн çурçĕр, Таджикистанри çурçĕр-анăç, çурçĕр, анăç, Казахстанăн кăнтăр, Кăркăсстанăн кăнтăр, Туркменистанăн çурçĕр тата тухăç çĕрĕсенче пурăнать. Ĕçлемешкĕн тата политика енчен килĕшмен мигрантсем Раççейе, АПШ-на, Турцие, Украинăна, ЕП çĕршывĕсене кайса пурăнаççĕ. Тĕне тытни — ытларах суннит-мусульмансем.

Узбекистанри пурăнан халăхăн 49 % ытларахăшĕ ялсенче çĕр ĕçĕпе тăрăшса пурăнать[20]. Узбексем йăла йĕркипе ал-ăсти, суту-илӳ ĕçĕпе тăрмашнă. Вăтам Азире чи йышлă этнос пулать.

Узбек халăхĕн генезисĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Узбексен этногенезисĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Авалхи тапхăр[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Каунакес тытнă хĕрарăм статуэтки. Хлорит тата акшар, Бактри, II пинçуллăхăн пуçламăшĕ п. эрч.
V—III ĕмĕрсенчи Хорезм фрескин фрагменчĕ п. эрч.
Хорезм çарçин пуçĕн скульптури. Гяур-кала, I ĕмĕр, Узбекистан
Хорезм çарçин скульптури. Эрмитаж, Санкт-Петербург.

Узбексем Вăтам Азири чи ватă халăхсен еткерĕсем шутланаççĕ, вĕсем Вăта Азире пирĕн эрăччен I пинçуллăх варринченех унчен пулнине палăртнă (сăкăтсем, хорезмсем, бактрисем, фергансем тата сак-массагет йăхĕсем[21][22].

Вăтам ĕмĕрсен ирхи тапхăрĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тĕрĕк-сăкăт симбиозĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Çăлкусенче тĕрек-сăкăт мăшăрланăвĕ сахал мар пулнине тата тăванланса пынине палăртнă.

  • Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕнче Тон-ябгу хакан астулра ларнă чухне (618—630) Самарканд тытăмçипе тăванланнă — Тон-ябгу хакан хăйĕн хĕрне ăна качча панă[23].
  • 711 çулхи акан 27-мĕшĕнче тунă килĕшӳпе, Ут-тегин тĕрĕк Дугдгонча сăкăт хĕрне качча илнĕ[24].
  • XII ĕмерти Наджм ад дин Абу Хафса ан-Насафи энциклопедист çырнипе, Сăкăт ихшичĕ Гурек тĕрĕк кăкĕнчен пулнă[25].
  • Сăкăтсен Пенджикентĕнче çĕр чакаласан сăкăт чĕлхипе çырнă фрагмента тупнă, текстĕнче вара тĕрĕксен Туркаш ятне асăннă[26].

Çапла ĕнтĕ, авалхи Сăкăтри пурăнан халăх, иран чĕлхиллĕ сăкăтсемпе пĕрле тĕрĕк чĕлхиллĕ халăх пулса тăнă.

Тĕрĕк-сăкăт çыхăнăвĕсем çывăхланнине пула тĕрĕк чĕлхинчен сăкăт чĕлхине сăмахсем куçма тытăннă. Муг докуменчĕсен сăкăт тексчĕсенче тĕрек чĕлхинчи сăмахсем: yttuku — «элчелĕх»; bediz — «касни, орнамент» тата ытти те тĕл пулаççĕ[27], çак ĕнтĕ тĕрĕк чĕлхи VI—VII ĕмĕрсенче çирĕп никĕсре тăннине кăтартать. Паллă тухăç тĕпчевçи М. Андреев каланипе, сăкăт чĕлхинчи хăшпĕр сăмахсем узбек чĕлхине кĕрсе юлнă, сăмахран, куп — нумай (узб. ko'p), катта — пысăк (узб. katta), кальта — кĕске е çамрăк (узб. kalta)[28].

Сăкăтсем хăйсем сăкăт, перс, парх чĕлхисем хушшинчи уйрăмлăхсене пĕлнĕ те сăкăт-перс-парх сăмахсарĕсене туса хатĕрленĕ[29].

VI—VII ĕмĕрсен вĕçĕнче Сăкăтра тĕрĕк кафтанĕсем модăна кĕнĕ[30].

Вăтам ĕмĕрсен ирхи тапхăрĕнче тĕрĕксемпе сăкăтсем çывăхланса пынипе икĕ тăван халăх — узбексем тата таджиксем — йĕркеленнĕ.

Истори[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Вăтам ĕмĕрсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Узбек халăхĕ йĕркеленни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Территориллĕ-социаллă пĕрлешĕнĕвĕн узбексенчен халăх тăвакан историри çыхăнтаракан саманчĕ XI—XII ĕмĕрсенчи Караханидсен патшалахĕ шутланать. Ун чухне Вăтам Азири шывхушшинче тĕрĕк чĕлхиллĕ халăхлăхăн тĕп тĕшши йĕркеленет, каярах узбек этносĕ ята тивĕçет[31]. Çапла вара, XI—XII ĕмĕрсенче шывхушшинчи пуçтарăннă тĕрĕк чĕлхиллĕ халăх узбек халăхлăхĕн никĕсне тăвать[32].

Караханид тĕрек династийĕ резиденцин ишĕлчĕкĕсем, XI — XIII ĕм. пуçламăшĕ, Афрасиаб хулашĕ, Самарканд

Малашнехи ĕмĕрсенче иран-чĕлхиллĕ, тĕрĕк-чĕлхиллĕ тата араб-чĕлхиллĕ пурăнан халăх çывăхланса та кăштах пĕрлешĕнсе пыни этноспа культура процесĕ пулать. Британ историкĕ Тридвелл шухăшĕпе, тĕрĕксем Мавераннахăрта пурăннă, унта вĕсем IX ĕмĕрченех вырăнти тĕпленнĕ тата çурма-тĕпленнĕ общинăсене йĕркеленнĕ[33] Хăшпĕр çулкуçсенче, 860-мĕш çулсенче халаджи ушкăнĕсемпе тĕрĕксем Тохаристан территоринче, Кабулпа Буст хушшинче пурăннине кăтартнă[34].

Караханид тĕрĕк ухăçи Афрасиаб хулашĕ, 1200 çул[35][36]
Караханид тытăмçи Усман (1202-1212) прортречĕ пулас, Караханидсен Самаркандри дворецĕнчи çуретлĕ ӳнерĕн пухăмĕ.

IX ĕмĕрĕн варринчен пуçласа Саманидсен вăрçă системине мобилизациленĕ тĕрĕксем тăнăçланса пынипе Вăтам Азири шывхушшинче пурăнан халăх тĕрĕкленсе пынă[37]. Караханидсем VIII-Х ĕмĕрсенче киличченех, Фергана айлăмĕнчи пурăнан халăхăн чылайрахăшĕ чĕлхе енĕпе тĕрĕк чилхипе пупленĕ. X ĕмĕрти Ферганари тата ферган хулисенче 38 вак укçаран 35-ĕнче тĕрĕк кăкĕнчен тухнă сановникĕсене асăннă.[38]

Каярах узбек нацийĕ пулса тăнă этнос XI—XII ĕмерсенче йĕркеленнĕ, ун чухне Вăтам Азие Караханид династисен тĕрĕк йăхĕсен пĕрлешĕнĕвĕ ярса илнĕ. Караханидсене, тĕрĕксен ытти династисенчен ытларах тĕрĕк титулĕллĕ монетăсем çине çапнă[39].

Х ĕмĕрĕ тĕлнелле Караханидсен патшалăхĕнче авалхи тĕрĕксен çыру тексчĕсен йăлине аталантарса пынипе литература чĕлхи тытăмланнă. Официаллă караханид чĕлхи Х ĕмĕрте ĕлĕкхи карлук диалекчĕсен грамматикин системинче никĕсленнĕ[40]. Караханидсене тата вĕсен халăхне исламлани тĕрĕк культурине аталантарма пулăшнă. Х ĕм. вĕçĕнче — XI ĕм. пуçламăшĕнче тĕрĕк халăхĕсен историнче пĕррĕмĕш хут Тафсир — Корана комментариленисене — тĕрĕк чĕлхине куçарнă[41].

XIII—XV ĕмĕрсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тимур Самаркандри ĕçкĕ-çикĕре. Самаркандри Аштарханид узбек династийĕ тытăмланă чухнехи миниатюра, 1621 ç.
Мирзо Улугбекăн тĕрĕкле çырнă чешĕкĕ, Британ музейĕ[42].

1219-1221 çулсенче монголсем Вăтам Азие кĕрсе кайсан, этносра çĕнĕ улшăнусем пулса иртнĕ. Генетика енчен юлашки генеалоги тĕпчевĕсене Оксфорд университетĕнче ирттернĕ: вара çак паллă пулнă — узбексем иран тата тĕрĕк халăхĕсем хушшинчи вырăна йышăнаççĕ, вĕсенче сайрарах монголоид элеменчĕсем пур[43].

Узбексем филателире[тӳрлет | кодне тӳрлет]

«Народы СССР» (узбексем) серийĕ, ССРП 1933 çулхи почтă маркки.

1933 çулта Совет Пĕрлешĕвĕнче «Народы СССР» почтă марккисен этнографи серине кăларнă. Вĕсен хушшинче — узбексене халалланă марккă та пулнă.

Узбекистан тулашĕнчи узбексем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Узбексен диаспорисем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Галерея[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Литература[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  • Шаблон:БСЭ
  • Большая советская энциклопедия в 30-ти томах, 3 издание, гл. ред. А. М. Прохоров, М.: Советская Энциклопедия Москва, 1969—1978.
  • Узбеки // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — ISBN 978-5-287-00718-8
  • Узбеки // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — ISBN 978-5-98624-092-3 Архиври копи, 29 Чӳк уйӑхӗн 2014 Wayback Machine çинче.
  • Ошибка: не задан параметр Шаблон:Para в шаблоне {{публикация}}. — Большая российская энциклопедия.
  • Аскаров А. А. История происхождения узбекского народа. Т.: Узбекистан, 2018.
  • Бартольд В. В. Сочинения. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — М.: Наука, 1968. — Т. 5.
  • Бартольд В. В. Сочинения. Работы по исторической географии и истории Ирана. — М.: Наука, 1971. — Т. 1.
  • Бартольд В. В. Сочинения. Работы по источниковедению. — М.: Наука, 1973. — Т. 8.
  • Вильданова А. Б. О состоянии науки в среднеазиатских городах XVI—первой половины XIX века // Общественные науки в Узбекистане. — 1989. — № 7.
  • Джабаров Иса. Узбеки (этнокультурные традиции, быт и образ жизни). Т.: Шарк, 2007.
  • Дониёров Х. Ўзбек халқининг шажара ва шевалари. Т.: «Фан». 1968.
  • Маликов А. М. Концептуализация этнонима узбек в произведениях тимуридских авторов // Проблемы истории, археологии и этнологии Центральной Азии. Ташкент 2018. С.67—72.
  • Тревер К. В. История народов Узбекистана / Непомнин В. Я. и Шишкин В. А. пĕр-авторсем=Якубовский А. Ю. и Воронец М. Э.. — Т.: АН УзССР, 1947. — Т. 2.
  • Шаниязов К. К этнической истории узбекского народа. Т., 1974.
  • Шаниязов К. Ш. К вопросу о тюркоязычных компонентах в сложении узбекской народности // Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана. Вып.3. Этнография. М., 1991.
  • Шаниязов К. Этнополитическая история народов Средней Азии в древний и античный периоды // Узбеки. Отв. ред. З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. М.: Наука, 2011.
  • Eller, Jack David Ethnicity, Culture, and "The Past" // Michigan Quarterly Review. — 1997. — Т. 36. — № 4.

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ Uzbeks in Afghanistan. 2021 A language of Afghanistan. A language of Afghanistan (2021). Тĕрĕсленĕ 21 Пуш уйӑхӗн 2023.
  2. ^ Tajikistan: Ethnic groups (акăлч.). CIA. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2022.
  3. ^ Демографический ежегодник Кыргызской Республики
  4. ^ Итоги Национальной переписи населения 2021 года в Республике Казахстан.
  5. ^ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года.
  6. ^ Всероссийская перепись населения 2010, в составе населения РФ учтены 131 тыс. граждан Узбекистана, которые постоянно проживают на территории РФ.
  7. ^ ЦРУ оценивает долю узбеков в размере 18% (2022), а численность населения Туркменистана на 2022 год в размере 6,4 млн, что даёт более 1 млн узбеков в Туркменистане.
  8. ^ Согласно переписям населения доля узбеков в населении Туркменистана возрастала (1970 — 8,3 %, 1979 — 8,5 %, 1989 — 9,0 %, 1995 — 9,2 %). Однако уже в 2001 году прежний президент страны С. Ниязов назвал цифру всего 3 % узбеков. Одновременно возникли трудности с объективной оценкой численности населения Туркменистана: С.Ниязов прогнозировал 9 млн жителей на 2009 год, тогда как Бюро Переписей США (чьи данные использует ЦРУ), считая официальные оценки численности населения сильно завышенными, прогнозировало лишь 4,9 млн жит. на эту же дату. ООН оценивает численность населения страны в 2009 году в размере 5,1 млн жит.[1]. Современное руководство Туркменистана до настоящего времени не опубликовало иной оценки численности населения, однако в представленном Туркменистаном докладе для ООН фигурирует цифра 5,4 млн жит. на конец 2006 г.(Национальный доклад, представленный в соответствии с пунктом 15 A) Приложения к Резолюции 5/1 Совета по правам человека. Туркменистан Архиври копи, 2 Юпа уйӑхӗн 2013 Wayback Machine çинче). Если исходить из сохранения доли узбеков в населении страны, зафиксированной переписью 1995 г., а также населения страны в размере ок. 5—5,5 млн жит., численность узбеков составит ок. 460—510 тыс. чел.
  9. ^ Yangi Dunyo. çăлкуçран архивланă 19 Утӑ уйӑхӗн 2014. Тĕрĕсленĕ 16 Пуш уйӑхӗн 2013.
  10. ^ Rhoda Margesson (January 26, 2007). «Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects» p.7. Report RL33851, Congressional Research Service.
  11. ^ Новое исследование: Американские узбеки. çăлкуçран архивланă 3 Чӳк уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 25 Утӑ уйӑхӗн 2010.
  12. ^ Посол США: В Америке — «нашествие узбеков»
  13. ^ Всеукраинская перепись населения 2001
  14. ^ Chinese Nationalities and Their Populations (2010)
  15. ^ Узбеки (выр.) (2010-04-30). çăлкуçран архивланă 27 Кӑрлач уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 21 Ҫу уйӑхӗн 2021.
  16. ^ Швециядаги узбеклар
  17. ^ https://web.archive.org/web/20220914221432/https://www.pmlp.gov.lv/lv/media/9161/download
  18. ^ Итоги переписи населения Беларуси 2009 г. Национальный состав.
  19. ^ Census of Mongolia, slide# 23. http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf
  20. ^ Сведения о Республике Узбекистан. çăлкуçран архивланă 6 Нарӑс уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 25 Раштав уйӑхӗн 2010.
  21. ^ Народы России. Энциклопедия. Главный редактор В. И. Тишков. Москва: 1994, с. 355
  22. ^ НАРОДЫ СРЕДНЕЙ АЗИИ И КАЗАХСТАНА. Т.1. Под редакцией С. П. Толстова, Т. А. Жданко, С. М. Абрамзона, Н. А. Кислякова. М., 1962, с. 82.
  23. ^ Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г., Степные империи древней Евразии. Санкт-Петербург: Филологический факультет СПбГУ, 2005 год, с. 97
  24. ^ Лившиц В. А., Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья. Спб.: филологический факультет СпбГУ, 2008 год
  25. ^ Камалиддинов Ш. С., Мухаммедов У. З., Новые данные по истории Средней Азии эпохи арабских завоеваний//ОНУ, № 12, 1997 год, с. 91
  26. ^ Marshak Boris. Legends, tales and fables in the art of Sogdiana with an appendix by V.A. Livshits. New York: Bibliotheca persica press, 2002. Р. 168
  27. ^ Лившиц В. А. Согдийцы в Семиречье: лингвистические и эпиграфические свидетельства // Красная речка и Бурана. — Фрунзе. 1989 год, с. 79—80
  28. ^ Андреев М. С., О таджикском языке настоящего времени // Материалы по истории таджиков и Таджикистана. Сборник 1. Сталинабад: Госиздат при СНК Таджикской ССР, 1945, с. 67.
  29. ^ Дьяконов И. М., Дьяконов М. М., Лившиц В. А. Документы из древней Нисы (Дешифровка и анализ). // Материалы Южно-Туркменской Археологической Комплексной Экспедиции, Вып. 2. — М.—Л., 1951. С. 47
  30. ^ Майтдинова Г. М., Этнические знаки в раннесредневековом костюме населения Средней Азии//Средняя Азия и мировая цивилизация. Тезисы докладов международной конференции. Ташкент, 1992 год, с. 81
  31. ^ Народы Средней Азии и Казахстана. Т.1. М., 1962.
  32. ^ Советская историчесчкая энциклопедия. Т. 14. М., 1973, С. 667
  33. ^ W.L. Treadwell, The Political History of the Sàmànid State, unpublished DPhil thesis, University of Oxford, 1991, p.56
  34. ^ Bosworth, Clifford Edmund. The Medieval History of Iran, Afghanistan, and Central Asia. Vol. 56. Variorum, 1977, p.545
  35. ^ (2013) «Du terrain à la muséographique. La restauration de peintures murales en Ouzbékistan : Kazakl iyatkan/akchkhan - PDF Free Download». Cahiers d'Asie centrale 21/22.
  36. ^ . — Paris: Louvre Editions. — С. 221–222. — ISBN 978-8412527858
  37. ^ Bregel Yuri, Turko-Mongol influences in Central Asia in Turco-Persia in Historical Perspective Edited by R. Canfield (Cambridge University Press), 1991, p. 56
  38. ^ Б. Д. К о ч н е в. Тюрки в удельной системе, саманидской Ферганы (X в.) // Материалы к этнической истории населения Средней Азии Т., 1986, с.67, 73.
  39. ^ Кочнев Б.Д., Караханидские монеты: источниковедческое и историческое исследование. Автореферат-диссертация доктора исторических наук, Москва, 1993 год, с. 11
  40. ^ ИСТОРИЯ И КУЛЬТУРА ТЮРКОВ В ЛИТВЕ. Сборник научных статей международной конференции. Vilniaus universiteto leidykla VILNIUS 2014, с.157-160
  41. ^ Боровков, А. К. Лексика среднеазиатского тефсира: XII—XIII вв. М., 1963
  42. ^ cup. Тĕрĕсленĕ 5 Кӑрлач уйӑхӗн 2019.
  43. ^ Tatjana Zerjal et al. A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia // American Journal of Human Genetics : journal. — Т. 71. — № 3.
Тĕрĕк халăхĕсем

Азербайджансем | Алтайсем | Балкарсем | Пушкăртсем | Гагаузсем | Долгансем | Сарă уйгурсем | Казахсем | Караимсем | Каракалпаксем | Караманлисем | Карапапахсем | Карачайсем | Кашкайсем | Крым тутарĕсем | Крымчаксем | Кумандисем | Кумăксем | Кăркăссем | Ногайсем | Саларсем | Тутарсем | Теленгитсем | Телеутсем | Тофаларсем | Трухменсем | Тупаларсем | Тувасем | Турккăсем | Турккă-месхетисем | Туркменсем | Туркомансем | Узбексем | Уйгурсем | Хакассем | Челкансем | Чăвашсем | Чулăмсем | Шорсем | Юрюксем | Якутсем

Çăлкуç — «https://cv.wikipedia.org/w/index.php?title=Узбексем&oldid=798604»