Крым тутарĕсен чĕлхи

Крым тутарĕсен чĕлхи
Тăван ячĕ:	Qrımtatar tili, Qrım tili, Кърымтатар тили, Кърым тили
Патшалăхсем:	Раççей, Ӳспекстан, Турци, Румыни, Болгари
Регионсем:	Крым
Официаллă статус:	Крым Республики
Калаçакансен пур йышĕ:	тĕп-тĕрĕс паллă мар, 400 000 яхăн, пулас
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
	Алтай çемьи Тĕрĕк турачĕ Кăпчак ушкăнĕ Половец-кăпчак кĕçĕн ушкăнĕ (вăтам диалект тата литература стандарчĕ) Ногай-кăпчак кĕçĕн ушкăнĕ (çеçенхир диалекчĕ) Огуз ушкăнĕ Турккă кĕçĕн ушкăнĕ (кăнтăр çыран диалекчĕ)
Çырулăх:	латиница(Официаллă çырулăхĕ 1992 çултанпа), кириллица, 1920-мĕш çулсемчен арап çырăвĕ
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	кры 347
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	crh
ISO 639-3:	crh
	Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Крым тутарĕсен чĕлхи (крым-тут. Qrımtatar tili, крым-тут. Кърымтатар тили, крым-тут. Кърымтатарджа) — Крым тутарĕсен чĕлхи, кăпчак чĕлхисем шутне кĕрет.

СССРăн малтанхи çĕрĕсенче пурăнакансем хушшинче ку чĕлхепе калаçакансен йышĕ 350 пине çитет. Вĕсенчен 250 пинĕ Крым çурутравĕнче пурăнаççĕ. Болгарипе Румынире 30 пин çын ку чĕлхене пĕлет. Вĕсен йышĕ Турцире те пысăк, анчах шутне пĕлмеççĕ.

Чĕлхен виçĕ диалект пур: кăнтăр çыранти (е ялыб ушкăнĕ), çеçенхир тата вăтам (туçи, тат). Вăтам диалектпа калаçăкансен йышĕ ыттисенчен ытларах. Хальхи литература чĕлхине ку диалекта тĕпе хурса хатĕрленĕ. Вăтам диалектра огуз пайĕ пысăк, çапах та вăл кăпчак чĕлхин самай уйрăмлăхĕсене упраса хăварнă, унăн тăсăмĕ шутланать.

Крым тутарĕсен чĕлхи

Кун-çулĕ

Çырулăх

Çырулăхĕнче кириллицăпа латин саспаллисене усă кураççĕ.

Хальлĕхи алфавитсем

Латиница (1992 çултанпа)

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l	M m
N n	Ñ ñ	O o	Ö ö	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z

(1)Знак Â â , используемый как показатель смягчения предшествующего согласного не является отдельной буквой.

Правила чтения:

Буквы a, b, d, f, h, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z читаются примерно так же, как русские а, б, д, ф, х, м, н, о, п, р, с, т, у, в, з.
с читается как слитное дж (как английское j в слове just), перед гласными e, i, ö, ü смягчается.
ç примерно как русское ч.
g как мягкое г — гь.
ğ примерно как украинское г.
ı примерно как русское ы.
i примерно как русское и.
j как русское ж.
k как мягкое к — кь.
l может обозначать как твёрдое л, так и мягкое ль (смягчается перед гласными e, i, ö, ü, после них, а также в некоторых заимствованиях).
ñ наподобие английского ng в слове sing.
ö как немецкое ö.
q похоже на быстро произнесённое сочетание кх.
ş примерно как русское ш.
ü как немецкое ü.
y как русское й.
â смягчает предшествующий согласный, lâ — ля, kâ — кя.

Соответствие букв и звуков
а	b	c	ç	d	e	f	g	ğ	h	ı	i	j	k	l	m	n	ñ	o	ö	p	q	r	s	ş	t	u	ü	v	y	z
[a]	[b]	[ʤ]	[ʧ]	[d]	[e]	[f]	[g]	[ɣ]	[x]	[ɯ]	[i], [ɪ]	[ʒ]	[k]	[l]	[m]	[n]	[ŋ]	[o]	[ø]	[p]	[q]	[r]	[s]	[ʃ]	[t]	[u]	[y]	[v], [w]	[j]	[z]

Кириллица (1938 çултанпа)

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ	Л л	М м
Н н	Нъ нъ	О о	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Дж дж	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

(1) Буквы гъ, къ, нъ и дж являются отдельными буквами (это важно при сортировке слов в алфавитном порядке, например в словарях; см. «казановица»).

(2) Взаимооднозначного соответствия между буквами кириллического и латинского алфавитов не существует.

Историлле алфавитсем

Арап (1928 çулчен)

Изолированное	Финальное	Вăта	Пуçламăш	Ячĕ	Тапăлри вырăнĕ
ﺍ	ﺎ	—		элиф	a, â
ﺀ	—			хемзе	-
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	бе	b, p (в конце слов)
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	пе	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	те	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	се	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	джим	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	чим	ç
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ха	-
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	хы	h
ﺩ	ﺪ	—		даль	d
ﺫ	ﺬ	—		зель	z
ﺭ	ﺮ	—		ре	r
ﺯ	ﺰ	—		зе	z
ﮊ	ﮋ	—		же	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	син	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	шин	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	сад	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	дад	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	ты	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	зы	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	айн	-
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	гъайн	ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	фе	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	къаф	q
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	кеф (кеф-и арабий)	k (g, ñ)¹
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	геф (кеф-и фарсий)	g
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	неф (кеф-и нуний, сагъыр кеф)	ñ
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	лям	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	мим	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	нун	n
ﻭ	ﻮ	—		вав	v, o, ö, u, ü
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	хе	-, e, a
ﻻ	ﻼ	—		лям-элиф	la, lâ
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	йе	y, ı, i

1 — тăтăшах ﻙ (кеф) сасă паллипе ﮒ и ﯓ вырăнне уса курнă.

Латиница (1928—1938)

A a	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
H h	I i	J j	Ь ь	K k	Q q	Ƣ ƣ	L l
M m	N n	N̡ n̡	O o	Ɵ ө	P p	R r	S s
Ş ş	T t	U u	Y y	V v	X x	Z z	Ƶ ƶ

^[1]

Морфологи

Çавăн пекех пăхăр

Асăрхавсем

^ И. С. Кая Руководство для обучения крымско-татарскому языку по новому алфавиту /репринтное издание/. — "Ставри-кая", 1928, 1992. — ISBN 5-7707-2192-8

Каçăсем

[1] И. С. Кая Руководство для обучения крымско-татарскому языку по новому алфавиту /репринтное издание/. — "Ставри-кая", 1928, 1992. — ISBN 5-7707-2192-8

[1]

п • с • т Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем
пратĕрĕк †
Пăлхар ушкăнĕ	авар (тĕрĕк) †¹ \| пулхар † \| хун †¹ \| хасар †¹ \| чăваш

Авалхи тĕрĕк	авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † \| орхон-енисей (ватă тĕрĕк) \| уйгур рунă (орхон-уйгур) †

Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ¹	кăркăс-кăпчак³: кăркăс (çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) \| çурçĕр алтай¹: шор челхин кондом диалекчĕ², чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ², çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) \| тапалар³

Карлук ушкăнĕ	карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)¹ \| карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, чагатай, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — айна ‡, или-тĕрĕк, лобнор ‡¹, узбек, уйгур (çĕнĕ уйгур), хотан², хотон (†) ‡¹, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем²

Кăпчак ушкăнĕ	авалхи кăпчак † \| нухай-кăпчак: алабуга-нухай², аçтăрхан-нухай², казах, каракалпак, нухай, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡², ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем², кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем², юртă-нухай² \| атăл-кăпчак: пушкăрт, çĕпĕр-тутар, тутар (диал.: мишер) \| половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар¹ (караим, крым диалекчĕ², крым тутар (литература), крымчак², крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, урум (азовçум) — кăпчак пуплевĕсем²), кумăк-карачай-балкар¹ (эрмен-кăпчак †, карачай-балкар, кумăк), мамлюк-кăпчак †

Огуз ушкăнĕ	авалхи огуз † \| печенег †¹ \| салар \| çурçĕр узбек (икан-карабулак) \| хăй огуз: азербайджан (диалектсем) \| айналлу² \| афшар² \| балкан-гагауз \| гагауз \| кашкай² \| осман † \| салчук² \| сири-туркмен² \| сонкор-тĕрĕк \| турккă (диал.: кипр) \| туркмен (диал.: трухмен) \| урум (азовçум) — огуз пуплевĕсем \| хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) \| хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)² \| цалк² \| крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ

Саян (тобас) ушкăнĕ	çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тăва \| тайга: тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), тофалар

Хакас (кăркăс) ушкăнĕ	сарăк-югур (хара-йогур) \| фуюй-кăркăс \| хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ², чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ², хакас

Якут ушкăнĕ	ака теекен \| о-теекен, çав шутра долган², якут литератури

Çырулăх	орхон-ениçей рунисем \| пăлхар рунисем \| яналиф
Асăрхавсем: ¹ чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); ² «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); ³ кăпчак, пулас; † çухалнă, уйрăлнă е улшăннă чĕлхесем; (†) çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем