Чулхула облаçĕнчи чăваш ялĕсем

Панорама: "Кукшату—Васильсурск" паром. Шăпах çак тĕлелле, — Сăр вуррин икĕ енĕпе, — вырнаçнă та ĕнтĕ Чулхула облаçĕнчи чăваш ялĕсем

Чулхула облаçĕнчи чăваш ялĕсем — Раççей Федерацийĕнче хальхи Чулхула облаçĕн территорийĕнче вырнаçнă чăваш ялĕсем. Вĕсен шучĕ пĕр теçетке таран пуçтарăнма пултарать (анчах унтан ытла мар). Облаçăн хĕвелтухăç енчи Воротынец районĕнче вырнаçнă. Пуринче тенĕ пекех хальхи вăхăтра нацилĕх енчен хутăш халăх пурăнать.

Умĕн калани

Чылай вăхăт хальхи Чулхула облаçне кĕрекен территорире чăваш ялĕсем пачах та пулман. XIX ĕмĕр вĕçĕпе XX ĕмĕр пуçламăшĕнче çеç ку тĕлĕшпе хăшпĕр пулăмсем пулса иртнĕ.

Маларахри вăхăтсене илес пулсан вара, Пьяна тата Урга тăрăхĕнчи тутар ялĕсем чăвашсемпе те çыхăннă текен хыпарсем пур.

"Культурное наследие Чувашии" сайт Чулхула облаçĕнчи чăвашсен йышне ак çапла палăртать: Воротынец районĕ (1275 çын), Княгинино районĕ (765 çын), Пильна районĕ (685 çын), Больше-Мурашкино районĕ (516 çын), Перевоз районĕ (434 çын), Бутурлино районĕ (429 çын). Хăшпĕр ялсенче стихийăлла, спонтанлă майпа чăвашсем ушкăнланса та пурăнма пултараççĕ, анчах та пурпĕрех, Воротынец районĕсĕр пуçне, чăваш ялĕсем чăнах та пур теме май çук. Сăмахран, Вад районĕнчи Меленино ялĕнче чăвашсен йышĕ 29%. Сахалах мар пек. Анчах та унта мĕпурĕ те 24 çын çеç пурăнать. Эппин хайхи процент вăл чăннипе 7 пайташран тăракан пĕр пысăк килйышпа çеç танлашать.

Чулхула облаçĕнчи чăваш ялĕсене асăнса тухни

1. Кукшату (выр. Лысая Гора) — Воротынец районĕ
2. Петровски (выр. Петровский) — Воротынец районĕ
3. Шереметьево (выр. Шереметьево) — Воротынец районĕ
4. Казански (выр. Казанский) — Воротынец районĕ
5. Хмелёвка (выр. Хмелёвка) — Воротынец районĕ
6. Юрты (выр. Юрты) — Воротынец районĕ
7. Сосенки (выр. Сосенки) — Воротынец районĕ

Чулхула облаçĕнчи ытти районсенче историлле чăваш ялĕсем çук.

Кунçул: ĕнерхи, паянхи, ыранхи

Ак çапла пуçланнă истори:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Чуваши, на территории Нижегородской области, проживают компактно в четырех населенных пунктах Воротынского района – на Лысой Горе, в поселке Казанском, Петровском и поселке Шереметьево. Переехали они сюда в XIX веке с территории современной Чувашии, привлеченные возможностью работать в хозяйстве известного землевладельца и предпринимателя В.П. Шереметьева и приобрести новых землях.

<Куçару: Чăвашсем Чулхула облаçĕнче компактлăн тăватă пурăнакан вырăнта вырнаçнă — Кукшату, Казански, Петровски, Шереметьево. Кунта вĕсем хальхи Чăваш Ен территорийĕнчен килнĕ, — паллă çĕр хуçин тата усламçăн В.П.Шереметьевăн хуçалăхĕнче ĕçлеме май пулнăран.>

Камсем ха вĕсем Шереметьевсем? Акă камсем:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Шереметьевы – один из самых древних и прославленных российских родов. Их предок Гланда-Камбила Дивович, в православном крещении Иван, в конце Х111 века прибыл в Москву из Прибалтики. Со временем пятеро его внуков (от сына Андрея Кобылы) стали зачинателями семнадцати русских боярских и дворянских домов. Именно от внука Федора Кошки, боярина при князе Дмитрии Донском, произошли две могучие ветви: Шереметьевы и Романовы.

Первые Шереметьевы появились в нашем крае после разгрома казанского ханства, когда территория между Окой и Сурой, стала Нижегородским уездом. Среди награжденных новыми землями, были и Шереметьевы.

В 1830 году центром поволжских владений неграфской ветви Шереметьевых стало Юрьино. В 1870 году Василий Петрович Шереметьев приобрел около полторы тысячи десятин Засурских сенных покосов в устье речки Огневки на территории Воротынской волости. Одновременно с огромным и дорогим строительством в Юрьино, Василий Петрович повел строительство и в Засурской даче. Был построен большой полудомок с кирпичной кладовой, который после выкупил Василий Федорович Ламбасов. Позднее в этом здании разместилась контора местного колхоза; рядом с ним, вдоль дороги, кирпичный сарай (молочно-товарную ферму), свиноферму, двухэтажную кирпичную сыроварню интересной архитектуры с жилыми помещениями на втором этаже. Это здание до сих пор сохранилось в Шереметьеве, правда без окон, крыши и дверей. Рядом был построен жилой дом, который существует также до сих пор, и другие постройки.

При Засурском хуторе у Шереметьева был лесопильный завод, который действовал еще в 1912 году. Но здешняя дача больше была известна своей сыроварней. Сыроварение было налажено, уже его сыном и сдавалось в аренду местным предпринимателям. Но основное производство было на хуторе. Здешнее хозяйство Шереметьевых являлось тогда примером, образцовым хозяйством для края. Крестьяне видели здесь, как надо выгодно хозяйничать и получать доход. На ферме содержался лучший племенной скот. Именно отсюда получила развитие юрьинская порода коров. Обслуживающий персонал, рабочие на ферму, были наняты по контракту – объявления о приеме на ферму и на маслосырзавод печатались в тогдашних газетах. Рабочие действительно были из разных мест России. А мастером-сыроделом работал толи швед, то ли немец. Своей судьбой и рабочие, и специалисты были довольны. Вареные сыры (сырные караваи) были в полтора пуда. Продукция отправлялась в основном в Москву, а до этого хранилась в подвалах. Сыроварня прекратила свое существование в 1907 года.

Деятельностью маслосырзавода и молочно-товарной фермы, да и всем здешним хозяйством Шереметьевых руководил управляющий, который жил на втором этаже. Говорят, он был из чувашей. Его, сироту, еще мальчиком приютили Шереметьевы, и он вырос у них в Юрьине.

На Засурский хутор Василий Петрович Шереметьев вначале приезжал часто, но после все заботы легли на управляющего.

<Кĕскен куçарни: 1830-мĕш çултанпа граф мар Шереметьевсен çĕрĕсен центрĕ Юрьино пулса тăнă. 1870-мĕш çулта Василий Петрович Шереметьев Сăр леш енчи Огневка шывĕ тăршшĕпе утă çулмалли пин çурă теçеттин çĕр туяннă. Çав вăхăтри хăшпĕр хуралтăсем паянхи кунчченех сыхланнă. Кунти мĕнпур хуçалăха управляющи йĕркелесе пынă.>

Сас-хура тăрăх, çак управляющи чăваш пулнă. Чăвашсем кунта ĕмĕр вĕçĕнчех килме пуçланă пулин те, малтанхисене легализациленме хĕн пулнă. 1904-мĕш çултанпа ку тĕлĕшпе куçса ларакансене кирлĕ саккунсем тухма пуçланă. Столыпин реформисене пула çеç Казански, Карпаиха, Юрты, Петровски, Шереметьево, Кукшату ялĕсене чăннипех никĕслесе яма май килнĕ. Калас пулать, кунти çывăхри вырăссем те ку çĕрсене хăйсем валли илесшĕн пулнă. Анчах та ытла та хаклă пулнăран илеймен. Çавна кура малтанхи вăхăтсенче вĕсемпе чăвашсем хушшинче хирĕçÿсем те тухкланă. Чăн малтан Шереметьево ялĕ пуçланнă:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Зимой 1906-1907 года к управляющему прибыло трое чувашских мужиков, и был заключен договор о приобретении земли. В 1907 году рядом с фермой появились первые восемь чувашских дворов; трое переселенцев были из Убеевской волости, остальные из других мест Ядринского уезда.

<Куçару: 1906-1907-мĕш çулхи хĕлле управляющи патне виçĕ арçын килсе çĕр илме договор тунă. 1907-мĕш çулта ферма çумĕнче чăвашсен сакăр сурчĕ ÿссе ларнă; килнисенчен виççĕшĕ Упи вулăсĕнчен пулнă, ыттисем — Етĕрне уесĕн ытти вырăнĕсенчен.>

Çакăнти вырăна малтан Сăр Леш Ен хуттăрĕ, каярахпа Шереметьево хуттăрĕ тенĕ. Шереметьево хуттăрĕнче пурнакансем "Шуматово-Яндосово" текен юлташлăхра шутлланнă. 1909-мĕш çулхи июнĕн 24-мĕшĕ тĕлне çак юлташлăх хăйĕн мĕнпур парăмĕсене парса татнă. 1916-мĕш çул тĕлне кунта 297 çын пурăннă. Ытти ялсем каярах никĕсленнĕ:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Вплоть до 1920-х годов Жители Шуматово-Яндосовского товарищества официально относились к Шереметьевскому хутору. В начале 1916 года при учете населения здесь числилось 297 человек. Во время Гражданской войны начали выделять Лысую Гору, в середине 1920-х годов – Казанский поселок.

<Куçару: 1920-мĕш çулсемчченех "Шуматово-Яндосово" юлташлăхĕн çыннисем Шереметьево хуттăрĕнче официаллăн шутланнă. 1916-мĕш çул пуçламăшĕнче шута илнĕ чухне 297 çын пулнă. Граждан вăрçи вăхăтĕнче Кукшату уйралса тухма тытăннă, 1920-мĕш çулсен варринче — Казански.>

Васильсурск çумĕнчи Хмелёвка еплерех никĕсленни халлĕхе паллă мар.

Чĕлхе тата ытти уйрăмлăхсем

Кунта тури чăвашсем куççа ларнă. Çавăнпа та тури диалект уйрăмлăхĕсем малта тăраççĕ. Анчах та çынсем литературăлла чĕлхерен те ютшăнса, пăрăнса тăман. Мĕншĕн тесен çапах та ку тĕлсенчен Чăваш республики аякра мар. Чăваш Ен çывăхра пулниех йăла-йĕркесене, тăван чĕлхене сыхланса юлма пулăшнă.

Хĕрарăм тумĕ пирки Воротынец шкулĕнче вĕренекен калани:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Особенностью женского национального костюма является нагрудное украшение сделанное своими руками из монет. Нагрудное украшение ама верховых чувашей в старину полагалось носить только женщинам, а в конце XIX – начале XX века его начали носить и девушки. По своей конструкции наряд существовал в двух видах: из отдельного нагрудника и нагрудник с наспинной частью (пус хысе). По художественному оформлению украшение также было двух видов: двух- и трехрядное. Принцип размещения монет исходил из формы самого украшения, но мастерица всегда стремилась найти гармоничное движение линий. Внутренние края украшения зашивались крупными монетами, наружные – более мелкими. В украшении верхней, или шейной части, часто применялся разноцветный бисер, что придавало украшению легкость, а серебру – звучность. В изделиях, изготовленных в начале XX века, обильно использованы кружева, фабричные шелковые ленты.

<Вырăсла текста кĕскен чăвашла ăнлантарни: Хĕрарăм тумĕ тата унăн эволюцийĕ пирки çырса кăтартнă.>

Паллă çынсем тата ытти харкамлăхсем

• Харитонова Любовь Яковлевна, — хăйĕн йăхсемĕн туйне кайма ятарласа ăсталанă тумне (1989) Воротынец шкулĕн музейне панă.
• Артемьева Алина (ашшĕ ячĕ паллă мар) — Чулхулари "Вырăнти чăваш наци-культура автономийĕ" пĕрлĕхлĕх йĕркелĕмĕн ертÿçи.
• Иванов Петр (ашшĕ ячĕ паллă мар) — Чулхулари "Вырăнти чăваш наци-культура автономийĕ" пĕрлĕхлĕх йĕркелĕмĕн ертÿçин çумĕ.
• Ефимов Анатолий (ашшĕ ячĕ паллă мар) — "Чăваш культура центрĕ" Чулхула регион пĕрлĕхлĕх йĕркелĕмĕн правленийĕн ертÿçи.
• Потапов Сергей (ашшĕ ячĕ паллă мар) — Кукшату ялĕнчи клубăн пуçлăхĕ.
• Зайтова Татьяна Тимофеевна — "Илем" пултарулăх ушкăнне йĕркелесе яраканĕ тата чи ватă хутшăнаканĕ (Кукшату ялĕ).
• Краснова Альбина (ашшĕ ячĕ паллă мар) — "Илем" пултарулăх ушкăнĕн ертÿçи.
• Ефимов Анатолий Петрович (1948 çур.) — Чулхулари чăваш ентешлĕхĕн ертÿçи, академик.

Кăсăклă фактсем

• Хальхи Воротынец районĕнчи Кукшату ялĕпе Тарас Кириллов (1880-1921) чăваш сăвăçĕн шăпи тачă çыхăннă. Вăл кунта юлашки çулĕсене пурăнса ирттернĕ. Пытарасса та ăна кунтах (тĕрĕсрех: Васильсурскра) пытарнă.
• Воротынец районĕнчи Юрты текен ялта çырсатуху (2002) вăхăтĕнче 2 çынна регистрациленĕ, вĕсенчен пĕри хăйне "чуваш", тепри "чаваш" тенĕ те документра та çаплах çырăнса юлнă. Вара çапла пулса тухать: 50% "чуваш" текенсем, 50% "чаваш" текенсем. Хальхи вăхăтра унта никам та пурăнмасть.
• Альбина Юрату сăвăç, Кукшату ялĕнче çуралса ÿснĕ упăшки Николай Васильевич Любимов урлă, Чулхула обласĕнчи чăвашсемпе тăванла çыхăннă.
• Кукшату ялне пуçласа яракансенчен пĕри Н.В.Никольский профессорăн йыснăшĕ Кузьма Романович Романов (1864–1931) пулнă.
• Воротынец шкулĕн таврапĕлÿ музейĕнче чăваш хĕрарăмĕн тумĕ упранать. Вăл япалана 1989-мĕш çулта Харитонова Любовь Яковлевна хăйĕн йăхсемĕн туйне кайма ятарласа ăсталанă пулнă.

Вуламалли

• Ерагин, Евгений Евстафьевич. В устье Суры, по Огневке : [ист.-краеведч. очерки] / Е. Е. Ерагин. - Н. Новгород, 2006(Чебоксары: Тип. изд-ва "Новое время"). - 387 с. : фот., карт.-схем., факс.; 20 см.
• Козяков, В.Ф. Основание населённых пунктов Отарской сельской администрации //Воротынская газета. – 2008. – 1, 8, 15, 22, 29 августа,.5, 12 сентября.
• Иванов В.П., «Этническая география чувашского народа», Чебоксары, 2003, ISBN 5-7670-1404-3.
• Наш край. Составитель В. Шамшурин. «Книга».2006 г.
• Еремин, М.И. Земля Воротынская/ М.И.Еремин. – Нижний Новгород: ГИПП «Нижполиграф», 1998. – 224с., ил.
• Еремин, М. Казанка: Размышления по пути из Нижнего до Чебоксар // Воротынская газета –1999. – 18 марта (начало).
• Еремин, М. Соль земли Воротынской. Кн.1/ М. Еремин. – Чебоксары: Новое время, 2007. – 400 с., ил.
• Еремин, М.Соль земли Воротынской. Кн.2/ М.Еремин. – Чебоксары: Новое время, 2007. – 440 с., ил.
• Дюжаков,А.М. В Краю Воротынском/ А.Е.Асташин, Н.И.Асташина, А.М.Дюжаков. – Чебоксары,2009. – 168 с.
• Научный отчет по проекту "Чуваши Приволжского округа", Шупашкар, 2002. 192 с.
• Ягафова Е.А. Чуваши Урало-Поволжья (история и традиционная культура этнотерриториальных групп). Ч., 2007.

Каçăсем

• Питрав Пуххи 12 июля 2014г с.Лысая Гора Воротынского р-на.
• Питрав Пуххи - 2013 г., в с. Лысая гора Воротынского района Нижегородской обл.
• Питрав Пуххи. Опубликовано: 13 июл. 2016 г. 9июля 2016г. с.Лысая Гора Воротынского р-на.
• Чулхула чăвашĕсем çинчен! (Ку видеора района тĕрĕс мар палăртнă, "Воротынец" вырăнне "Хĕрлĕ Октябрь" тенĕ).

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.