Тутарстан

	Тутарстан Республики; Республика Татарстан Tatarstan Respublikası
Тутарстан ялавĕ	Тутарстан гербĕ
Тĕп хули	Хусан
Лаптăкĕ; - Пĕтĕмпе; - шыв пайĕн %.	47 ; 68 000 км²; 6,4%
Халăх йышĕ; - Пĕтĕмпе; - Йышлăх	8; 3 779 800 патнелле (2002); 55,4/км² патнелле
Федераци тăрăхĕ	Атăлçи федераци тăрăхĕ
Экономика регионĕ	Атăл-Вятка районĕ
Регион номерĕ	16
Патшалăх чĕлхисем	вырăс, тутар
Президент	Рустам Минниханов
Премьер-министр	Алексей Валерьевич Песошин
Патшалăх Канашĕн председателĕ	Фарид Мухаметшин
Гимн	Тутарстан гимнĕ
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +0300

Тутарстан Республики (тут. Татарстан Республикасы, Tatarstan Respublikası; Тутарстан^[1]) — Раççейӗн субъекчĕ, республика (патшалăх)^[2]^[3] унӑн тытӑмӗнче. Атăлçи федераци тăрăхĕ йышне кӗрет, Атăлçи экономика районĕн пайĕ пулать. ВЦИК тата СНК 1920 çулхи çăвăн 27-мĕшĕнчи декречĕпе Тутарсен Автономиллĕ Совет Социализм Республики ячĕпе туса хунă^[4].

1992 ҫулта йышӑннӑ Тутарстан Республикин Конституцийĕн 1-мӗш статьин 2-мӗш пункчӗпе килӗшшӳллӗ, «Тутарстан Республики» тата «Тутарстан» тан пӗлтерӗшлӗ шутланаҫҫӗ^[5].

Чи пысăк та тӗп хули — Хусан.

Кирӑв, Чĕмпĕр, Самар тата Ăренпур облаçĕсемпе, Пушкăртстан Республикипе, Мари Эл Республикипе, Удмурт Республикипе тата Чăваш Республикипе чикӗ тытать.

Патшалăх чĕлхисем - тутар чĕлхипе вырăс чĕлхи. Ҫаплах чăваш чĕлхипе нумай ҫынсем те калаҫаҫҫӗ.

Халăх йышĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

2010 çулта Респуликăра 3 779,8 пин çын пурăннă. Вĕсенчен 73,8% хулара пурăнаканнисем. Ытларах пайĕпе кунта тутарсемпе (53,2%) вырăссем (39,7%) пурăнаççĕ.

Чăвашсем пур халăхсенчен 3,8% шутланаççĕ. Пуринпе 135 пин çынна çитеть, вĕсенчен 12,5 пин çын Хусанта пурăнать.

Чăвашсем тахçантанпах Нурлат (15,8 пин), Аксу (14,6 пин), Çĕпрел (12,3 пин), Пăва (10,3 пин), Теччĕ (6,1 пин), Çарăмсан (4,8 пин), Элкел (4,9 пин) районĕсенче пурăнаççĕ. Чăваш ялĕ 170 яхăн, çавăнпа пĕрлех вĕсем нумай халахлă 130 ял-хулара тĕл пулаççĕ.

Нумайах мар Хусан, Пăва, Теччĕ хуллинче те пурăнаççĕ, иртнĕ ĕмĕрĕн иккĕмĕш çӳрринче вара Чаллă, Анат Кама, Нурлат, Лениногорск хулисене тата Аксу посёлокĕнче йышланнине палăртмалла.

Истори[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тĕп статья: Тутарстан историйĕ

Çак территорире çынсем пирĕн эрăччен VIII ĕмĕрте тĕпленсе пурăнма тытăннине палăртнă. Каярах кунти çĕрсене вăтам ĕмĕрсенче атăлçи пăлхарĕсен патшалăхĕ тытăмланнă. XIII ĕмĕрте Пăлхара монголсем аркатнă, Чингисхан империйĕ пĕтсе ларсан, Джучи улусне (Ылтăн Уртана) кĕнĕ.

XV ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче Ылтăн Урта вырăнне Улу-Мухаммед хан Хусан ханлăхне туса хуни пирки пĕлтерет. Çĕнĕ патшалăх хăй тĕллĕнех ют çĕрсемпе, çав шутра Мускав патшалăхĕпе те, хутшăнма тытăнать. XVI ĕмĕрĕн варринче, IV Йăван Хаярскер астула йышăннă тапхăрта, 1552 çулта Мусав Хусана çĕнтерсе илнĕ те Мускав патшалăхне кĕртнĕ.

Раççей йышĕнче Хусан ханлăхĕ малтан Хусан патшалăхĕ, Аслă Петĕр реформи хыççăн — Хусан кĕперни (Аçтăрхан тата Хусан ханлăхĕн çĕрĕсене пĕрлештернипе, тепĕртакран унăн территоринчен хăшпĕр çĕрсене касса илнĕ хыççăн хальхи Тутарстан пысăкăшне çити) ятлă пулнă. Территори император лартнă кĕпернетĕр ертсе пынă. 1920 çулчен хальхи Тутарстан Республикин территорине официаллă та, официаллă мар та нихăçан та «Татари» те, «Тутарстан» та темен. Революци хыççăн, В. И. Ленин инициативипе^[6], 1930 çулхи çăвăн 27-мĕшĕнче РСФСР шутĕнчи Тутар АССР (Хусан тата Ĕпхӳ кĕпернисен çĕрĕсенче) туса хумалли декрете кăларнă. 1990 çулхи çурлан 30-мĕшĕнче республикăн официаллă ячĕ — Тутар Совет Социализм Республики (Тутарстан Республики пекех), 1992 çулхи нарăсăн 7-мĕшĕнче — Тутарстан Республики (Тутарстан) пулса тăнă ^[7]. 1992 çулхи акан 21-мĕшĕнче раççей влаçĕсем çакна çирĕплетнĕ.

Интернет

Кабельисем: Летай (Таттелеком)

Пысăк хуласенче WAN, Дом.ru

Кабельсĕррисем: Летай - 4G*

Мегафон - 3G

Билайн - GPRS

МТС - GPRS

Çав. пекех[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тутарстанри чăваш ялĕсем

Литература[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Фәхретдинов Р. Татар халкы һәм Татарстан тарихы Архивленĕ 16 Кӑрлач уйӑхӗн 2019 çулта. (Татарский народ и история Татарстана) (тутар.)
Косач Г. Г. Татарстан: религия и национальность в массовом сознании // Новые церкви, старые верующие — старые церкви, новые верующие. Религия в постсоветской России / Каариайнен, Киммо, Фурман Д. Е.. — М.: Институт Европы РАН, Институт Евангелической Лютеранской церкви Финляндии, 2007. — ISBN 5-89740-046-6
Карташова Л. Б. Места заповедные. — Хусан: Идел-Пресс, 2007. — ISBN 978-5-85247-181-91

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

^ Раҫҫей географи ячӗсем. Топонимика сăмахлăхӗ / Поспелов Е.М.. — Мускав: АСТ, Астрель, 2008. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0 — «Тутарстан, Раҫҫей Федерацин тытӑмӗнче республика»
^ Раҫҫей Федераци конституцийӗ#5 статья|Раҫҫей Федераци конституцийӗ. Ст. 5, пп. 1, 2
^ Чӳк, 6 1992 ҫултан Тутарстан Республики конституцийӗ/ 1 Сыпӑк. Тутарстан Республики Патшалӑх Канашӗ. constitution.garant.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.
^ Тутарстан ялавӗсем. www.tatar-history.narod.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.
^ Тутарстан Республики конституцийӗ. çăлкуçран архивланă 22 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 8 Авӑн уйӑхӗн 2010.
^ Ленин В. И. Полное собр. соч. Т. 40, стр. 98.
^ Закон Республики Татарстан от 7 февраля 1992 года № 1413-XII «Об изменении наименования Татарской Советской Социалистической Республики и внесении соответствующих изменений в Конституцию (Основной Закон) Татарской ССР». çăлкуçран архивланă 13 Кӑрлач уйӑхӗн 2016.

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Официальный сайт Республики Татарстан Архивленĕ 28 Юпа уйӑхӗн 2003 çулта.
Официальный сайт Президента Республики Татарстан Архивленĕ 18 Кӑрлач уйӑхӗн 2018 çулта.
Официальные новости органов власти Республики Татарстан Архивленĕ 28 Авӑн уйӑхӗн 2017 çулта.
Шаблон:ВКонтакте
Государственный комитет Республики Татарстан по туризму Архивленĕ 11 Чӳк уйӑхӗн 2021 çулта.
Деловой центр Республики Татарстан — интернет-портал TatCenter.ru
Информационное агентство «Татар-информ»
Карта Татарстана
Навигационные и обычные карты Татарстана

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

[1] Раҫҫей географи ячӗсем. Топонимика сăмахлăхӗ / Поспелов Е.М.. — Мускав: АСТ, Астрель, 2008. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5, 978-5-271-20728-0 — «Тутарстан, Раҫҫей Федерацин тытӑмӗнче республика»

[2] Раҫҫей Федераци конституцийӗ#5 статья|Раҫҫей Федераци конституцийӗ. Ст. 5, пп. 1, 2

[3] Чӳк, 6 1992 ҫултан Тутарстан Республики конституцийӗ/ 1 Сыпӑк. Тутарстан Республики Патшалӑх Канашӗ. constitution.garant.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.

[4] Тутарстан ялавӗсем. www.tatar-history.narod.ru. Тĕрĕсленĕ 21 Раштав уйӑхӗн 2017.

[constRT-5] Тутарстан Республики конституцийӗ. çăлкуçран архивланă 22 Ҫурла уйӑхӗн 2011. Тĕрĕсленĕ 8 Авӑн уйӑхӗн 2010.

[6] Ленин В. И. Полное собр. соч. Т. 40, стр. 98.

[7] Закон Республики Татарстан от 7 февраля 1992 года № 1413-XII «Об изменении наименования Татарской Советской Социалистической Республики и внесении соответствующих изменений в Конституцию (Основной Закон) Татарской ССР». çăлкуçран архивланă 13 Кӑрлач уйӑхӗн 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

п • с • т Тутарсем
Культура	Çырулăх • Литература • Мусăк (Халăх мусăкĕ) • Кухня • Сӳретлĕ ӳнер • Архитектура • Театр • Спорт • Вăйăсем • Ташă • Костюм • Уявсем (Сабантуй) • Ятсем • Татнет • Мишерсен культури

Вырнаçни	Тутарстан • Пушкăртстан тутарĕсем • Анăç Çĕпĕр тутарĕсем • Гребень тутарĕсем • Ичкĕ тутарĕсем • Касимов тутарĕсем (Кадом тутарĕсем • Курмăш тутарĕсем) • Мускав тутарĕсем • Чулхула тутарĕсем • Санкт-Петербург тутарĕсем • Перĕм тутарĕсем • Курган тутарĕсем • Кострома тутарĕсем • Казахстан тутарĕсем • Китай тутарĕсем • Финн тутарĕсем • Азербайджан тутарĕсем • Япони тутарĕсем

Тĕн	Ислам • Православи (Кивĕ йăлалăх)

Чĕлхе	Тутар • Диалектсем (Мишер • Хусан • Çĕпĕр)

Этнос ушкăнĕсем	Атăл-Урал тутарĕсем ( Хусан тутарĕсем (Чепче тутарĕсем) • Мишерсем (Сасово тутарĕсем) • Касимов тутарĕсем • Крешенсем) • Аçтăрхан тутарĕсем (Алапӳ тутарĕсем • Юртă тутарĕсем • Карагашсем • Булгарин тутарĕсем • Кундрово тутарĕсем) • Çĕпĕр тутарĕсем (Барабинсем • Эуштинсем • Чатсем • Калмаксем • Заболотные татары • Тобол тутарĕсем)

Тĕрлĕрен	Истори • Этнографи • Этногенез • Наци юхăмĕ • Пантатаризм • Хĕсметри тутарсем (Романов тутарĕсем • Карино тутарĕсем • Тан касак тутарĕсем • Ăренпур касак тутарĕсем • Урал касак тутарĕсем • Çĕпĕр касак тутарĕсем • Тептерсем)