Чăваш чĕлхи: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Чăваш чĕлхи
Патшалăхсем:	Раççей
Регионсем:	Чăваш Республики, Тутарстан, Пушкăрт Республики, Самар облаçĕ, Чĕмпĕр облаçĕ, Сарăту облаçĕ
Официаллă статус:	Чăваш Республики
Калаçакансен пур йышĕ:	~1,3 млн.
Статус:	ăнăçсăр
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
	Алтай çемьйи Тĕрĕк турачĕ Пăлхар ушкăнĕ
Çырулăх:	кириллица (чăваш алфавичĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	чув 795
ISO 639-1:	cv
ISO 639-2:	chv
ISO 639-3:	chv
	Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Интерактивная навигация по истории

← Унчченхи тӳрлетӳ Малалли тӳрлетӳ →

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр

ВизуальныйВикитекст

Йӗркешерӗн

16:46, 9 Чӳк уйӑхӗн 2016 вӑхӑтри верси

Чăваш чĕлхи — тĕрĕк чĕлхисен йышĕнчи пăлхар ушкăнне кĕрекен пĕртен-пĕр чĕрĕ чĕлхе. Ку ушкăна тата Атăлçи Пăлхарăн чĕлхипе хазар чĕлхи те кĕнĕ. Чăваш чĕлхи Чăваш республикинче вырăс чĕлхипе пĕр тан патшалăх чĕлхи шутланать. Чăваш чĕлхине пĕлекен йышĕ — 1,3 млн. çын яхăн (2002 çулхи кăтарту). Йăлана кĕнĕ тăрăх чăваш чĕлхине виçĕ диалект çине уйăраççĕ: тури (вирьял), анатри тата мал (е анат) енчи. Чӑваш чӗлхине халаллас тӗллевпе ака уйăхĕн 25-мĕшĕнче Чăваш Енре Чӑваш чӗлхи кунне палăртаççĕ.

Чăваш чĕлхин паллăрах енĕсем

Чăваш чĕлхи - сăмах тытăмĕ енĕпе агглютинациллĕ, фонетика енĕпе сингармонизмлă чĕлхе. Ку енсемпе вăл ытти тĕрĕк чĕлхисенчен ытлашши нимпех те уйралса тăмасть темелле.

Чăваш чĕлхин диалекчĕсем

Хуть те мĕнле чĕлхе те талккăшпех пĕр тĕрлĕ тăрăмра тăмасть. Чăваш чĕлхи те ку тĕлĕшпе ыттисенчен уйрăм мар. Вăл та тĕрлĕрен идиомсем çине пайланать. Çавнашкал идиомсенчен чи паллăраххисем — диалектсем. Калас пулать, паянхи наука чĕлхе тата диалект хушшинчи чикĕсене яр уççăн палăртма пĕлмест. Çавна пула кунта тĕрлĕрен туртăмсем пулма пултараççĕ. Хуть те мĕнле пулсан та, чăваш диалекчĕсене виçĕ тĕрлĕ туса кăтартни вырăнлăрах.^[1]

Тури диалект, е вирьял диалекчĕ.
Анат енчи диалект.
Анатри диалект.

Палăртас пулать, чăваш этносĕ этнографилле ушкăнсем çине те çакнашкалах пайланать. ^[2] Унашкал пайланусем пĕр-пĕринпе мая килни тĕпчевçĕсемшĕн те, ыттисемшĕн те питĕ меллĕ. Диалектсем тата вакрах идиомсем çине — калаçусем çине — пайланаççĕ. Хăш чухне вĕсене пуплевсем тени те пулать.

Вырăнти калаçусем

Сĕнтĕр калаçăвĕ
- Сĕнтĕр вак калаçăвĕ
- Пушкăрт вак калаçăвĕ
Муркаш-Етĕрне калаçăвĕ
- Муркаш вак калаçăвĕ
- Етĕрне вак калаçăвĕ
- Ишлей вак калаçăвĕ
Шупашкар калаçăвĕ
Хĕрлĕ Чутай калаçăвĕ
Нурăс-Элĕк калаçăвĕ
Патăрьел калаçăвĕ
- Патăрьел вак калаçăвĕ
- Елчĕк вак калаçăвĕ
Первомайски калаçăвĕ
Йĕпреç-Тăвай калаçăвĕ
- Йĕпреç вак калаçăвĕ
- Тăвай вак калаçăвĕ
Çĕрпӳ-Сĕнтĕрвăрри калаçăвĕ
Кĕçĕн Çавал калаçăвĕ
Вăрмар калаçăвĕ
Пушкарт пуплевĕ

Чăвашла тухакан массăллă информаци хатĕрĕсем

Чăвашла тухакан хаçат-журнал, радиокăларăмсемпе телепередачăсем Чăваш Енре те, ун тулăшĕнче те тухаççĕ.

"Сăвар" телеканал^[3]^[4]^[5](чăв.)

Усă куракан кодлăхĕсем

Вырăс кодлăхĕсене хушса тунă 4 ятарлă саспаллисем çакăн пек вырнаçтарнă:

`Символ`	`HTML`	`Latin 1+A`	`Unicode`	`UTF-8`	`CP1251(чув.)`	`CP866(чув.)`
`Ӑӑ`	`Ӑ ӑ`	`Ă ă`	`4D0 4D1`	`D3.90 D3.91`	`8C 9C`	`F2 F3`
`Ӗӗ`	`Ӗ ӗ`	`Ĕ ĕ`	`4D6 4D7`	`D3.96 D3.97`	`8D 9D`	`F4 F5`
`Ҫҫ`	`Ҫ ҫ`	`Ç ç`	`4AA 4AB`	`D2.AA D2.AB`	`8E 9E`	`F6 F7`
`Ӳӳ`	`Ӳ ӳ`	`Ÿ ÿ`	`4F2 4F3`	`D3.B2 D3.B3`	`8F 9F`	`F8 F9`

Ăнлантаркăч: Latin 1+A кириллица кодлăхĕ пулмасассăн та, ăна пĕтĕм саспалли курăнасси валли тăтăшах усă кураççĕ.

Чăваш чĕлхине тĕпченин историйĕ

Тĕп статья: Чăваш чĕлхине тĕпченин кун-çулĕ.

Чĕлхен хальхи тăрăмĕ

XX вĕçĕнче — XXI ĕмĕр пуçламăшĕнче чăваш чĕлхин аталану хăвачĕ чакать. Пурнăçра усă кураслăхĕ йăшса пырать. Калаçакансен йышĕ хăвăрттăн пĕчĕкленет. Çакăн сăлтавĕсене уçăмлăн тата тĕплĕн палăртасси тата унашкал лару-тăруран тухас çулсене уçăмлатасси хăйне майлă кăткăс ыйту шутланать. Анчах та тÿрех паллă, ку ĕçре патшалăхăн вăйăмĕ пысăк пулма тивĕçлĕ. Влаç ресурсĕне вăя кĕртмесĕр çитĕнÿсем тума майсем çукраххи витĕр курăнса тăрать.

ЮНЕСКО евичĕпе, чăваш чĕлхи тĕнчери чĕрĕ халăхсен çухалса пыракан чĕлхесен ушкăнне лекнĕ.

Чăваш чĕлхине Чăваш Енĕн патшалăх чĕлхисенчен пĕри тесе саккун йĕркипе çирĕплетнĕ пулсан та, республика пуçлăхĕсемпе ытти официаллă çынсем ытларах вырăс чĕлхипе çеç пуплеççĕ, хут ĕçĕсене майлаштараççĕ. Кулленхи хутшăнусенче те чăваш çынни, — хальхи саманари пулăмсене ăнлантарма чăваш терминĕсене пурнăçа кĕртменнипе тата ытти сăлтавсене пула, — чăвашлăхран пăрăнма тăрăшать. Çак вара каллех хальхи тапхăрти чĕлхен лару-тăрăвне хăрушлатать^[6]^[7]^[8]. Паянкун чăвашсем хушшинче чăвашла-вырăсла тута-масана шута илмесĕр "хутăш" пупленине тăтăшах илтме пулать, сăмахран: "Эп ĕнер сан патна шăнкăравлаймарăм, уçăлса çуреме чĕнесшĕнччĕ. Халь вара аппа патне хулана каяп " вырăнне

Эпĕ ĕнер сан патне свонит тăвимарăм, кулят тума пригласит тăвасшăнччĕ. Халь вара чоччă патне хулана каяп.

.

ЧНК пĕлтернипе, чăвашла пĕлекенсен йышĕ çулсерен чакать^[9].

Чăваш чĕлхипе ытти чĕлхесем хушшинчи çыхăнусем

Чăваш чĕлхипе япон чĕлхи хушшинчи çыхăнусем çинчен япон чĕлхи ятлă статьяра вулама пултаратăр.

Герман чĕлхисен хальхи чăваш чĕлхипе чылай пĕрлехи лексика никĕсĕ^[10].

Çавăн пекех

Асăрхавсем

Вуламалли

Сергеев Л. П., Чăваш чĕлхи, Шупашкар, 1994.
Чăваш чĕлхи тĕпчевçисем, библиографи указателĕ, Шупашкар, 2006, ISBN 5-7670-1445-0.
Эктор Алос-и-Фонт, «Преподавание чувашского языка и проблема языкового поведения родителей», Чувашский государственный институт гуманитарных наук, 2015, Шупашкар.

Каçăсем

[1] ttp://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1466

[2] ttp://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=3907

[3] «Сăвар» TV канал уçăлнă

[4] «Suvar» TV kanal uşălnă

[5] ttp://www.youtube.com/user/suvartv

[6] Эктор Алос-и-Фонт. Чăваш Республикинчи чĕлхе политикин хаклавĕ

[7] Чăваш чĕлхи комиссийĕ чĕлхе хӳтĕлевçин ĕç вырăнне туса хума сĕннĕ

[8] Чарăну ячĕсенче чăваш чĕлхи таврăна пуçланă

[9] Чăвашла халăхăн миçе проценчĕ калаçать?

[10] Общая лексика чувашского и германских языков

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

@@ 38-мĕш йĕрке: / 38-мĕш йĕрке: @@
 === Вырăнти калаçусем ===
-* Сĕнтĕр калаçни
+* Сĕнтĕр калаçăвĕ
-** Сĕнтĕр вак калаçни
+** Сĕнтĕр вак калаçăвĕ
-** Пушкăрт вак калаçни
+** Пушкăрт вак калаçăвĕ
-* Муркаш-Етĕрне калаçни
+* Муркаш-Етĕрне калаçăвĕ
-** Муркаш вак калаçни
+** Муркаш вак калаçăвĕ
-** Етĕрне вак калаçни
+** Етĕрне вак калаçăвĕ
-** Ишлей вак калаçни
+** Ишлей вак калаçăвĕ
-* Шупашкар калаçни
+* Шупашкар калаçăвĕ
-* Хĕрлĕ Чутай калаçни
+* Хĕрлĕ Чутай калаçăвĕ
-* Нурăс-Элĕк калаçни
+* Нурăс-Элĕк калаçăвĕ
-* Патăрьел калаçни
+* Патăрьел калаçăвĕ
-** Патăрьел вак калаçни
+** Патăрьел вак калаçăвĕ
-** Елчĕк вак калаçни
+** Елчĕк вак калаçăвĕ
-* Первомайски калаçни
+* Первомайски калаçăвĕ
-* Йĕпреç-Тăвай калаçни
+* Йĕпреç-Тăвай калаçăвĕ
-** Йĕпреç вак калаçни
+** Йĕпреç вак калаçăвĕ
-** Тăвай вак калаçни
+** Тăвай вак калаçăвĕ
-* Çĕрпӳ-Сĕнтĕрвăрри калаçни
+* Çĕрпӳ-Сĕнтĕрвăрри калаçăвĕ
-* Кĕçĕн Çавал калаçни
+* Кĕçĕн Çавал калаçăвĕ
-* Вăрмар калаçни
+* Вăрмар калаçăвĕ
 * [[Пушкарт пуплевĕ]]

п • с • т РФ чĕлхисем
Федераци чĕлхи	вырăс

Федераци субъекчĕсен чĕлхисем	абазин • авар • агуль • адыг • азербайджан • алтай • пушкăрт • бурят • даргин • ингуш • кабарда-черкес • калмăк • карачай-балкар • коми • кумăк • лак • лезгин • нухай • мари • мăкшă • осетин • рутуль • табасаран • тутар • тат • тăва • удмурт • украин • хакас • цахур • чечен • чăваш • ирçе • якут

Официаллă статусри чĕлхесем	вепс • долган • казах • карел • коми-пермяк • манси • ненец • селькуп • финн • хантă • чукча • эвенк • эвен • юкагир

п • с • т Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем
пратĕрĕк †
Пăлхар ушкăнĕ	авар (тĕрĕк) †¹ \| пулхар † \| хун †¹ \| хасар †¹ \| чăваш

Авалхи тĕрĕк	авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † \| орхон-енисей (ватă тĕрĕк) \| уйгур рунă (орхон-уйгур) †

Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ¹	кăркăс-кăпчак³: кăркăс (çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) \| çурçĕр алтай¹: шор челхин кондом диалекчĕ², чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ², çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) \| тапалар³

Карлук ушкăнĕ	карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)¹ \| карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, чагатай, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — айна ‡, или-тĕрĕк, лобнор ‡¹, узбек, уйгур (çĕнĕ уйгур), хотан², хотон (†) ‡¹, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем²

Кăпчак ушкăнĕ	авалхи кăпчак † \| нухай-кăпчак: алабуга-нухай², аçтăрхан-нухай², казах, каракалпак, нухай, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡², ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем², кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем², юртă-нухай² \| атăл-кăпчак: пушкăрт, çĕпĕр-тутар, тутар (диал.: мишер) \| половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар¹ (караим, крым диалекчĕ², крым тутар (литература), крымчак², крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, урум (азовçум) — кăпчак пуплевĕсем²), кумăк-карачай-балкар¹ (эрмен-кăпчак †, карачай-балкар, кумăк), мамлюк-кăпчак †

Огуз ушкăнĕ	авалхи огуз † \| печенег †¹ \| салар \| çурçĕр узбек (икан-карабулак) \| хăй огуз: азербайджан (диалектсем) \| айналлу² \| афшар² \| балкан-гагауз \| гагауз \| кашкай² \| осман † \| салчук² \| сири-туркмен² \| сонкор-тĕрĕк \| турккă (диал.: кипр) \| туркмен (диал.: трухмен) \| урум (азовçум) — огуз пуплевĕсем \| хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) \| хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)² \| цалк² \| крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ

Саян (тобас) ушкăнĕ	çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тăва \| тайга: тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), тофалар

Хакас (кăркăс) ушкăнĕ	сарăк-югур (хара-йогур) \| фуюй-кăркăс \| хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ², чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ², хакас

Якут ушкăнĕ	ака теекен \| о-теекен, çав шутра долган², якут литератури

Çырулăх	орхон-ениçей рунисем \| пăлхар рунисем \| яналиф
Асăрхавсем: ¹ чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); ² «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); ³ кăпчак, пулас; † çухалнă, уйрăлнă е улшăннă чĕлхесем; (†) çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем