Хакаси
|
Хакас Республики Хакас Республиказы | |||||
| |||||
_-_Khakassia.svg)
| |||||
| Тĕп хули | Абакан | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе |
46 61 100 км² | ||||
| Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе |
71 530 233 çын патнелле (2023) | ||||
| Федераци тăрăхĕ | Çĕпĕр федераци тăрăхĕ | ||||
| Экономика регионĕ | Тухăç-Çĕпĕр экономика районĕ | ||||
| Регион номерĕ | 19 | ||||
| Патшалăх чĕлхисем | хакасла, вырăсла | ||||
| Пуçлăх | Коновалов Валентин Олегович | ||||
| Гимн | Хакас гимн | ||||
| Вăхăт тăрăхĕ | ГВ +0700 | ||||
Хакаси е Хакас Республики (хак. Хакас Республиказы, выр. Республика Хакасия), — Раççей Федерацийĕн субъекчĕ, унăн йышĕнчи республика (патшалăх)[1][2]. Хакас-Минусин лакăмĕнче вырнаçнă, Саян-Алтай сăртлăхĕн çурçĕр-анăç енĕсенче лартнă (Кăнтăр-Çĕпĕр туçи агроландшафтлă ен)[3].
Çĕпĕр федераци тăрăхне кĕрет. Тухăç-Çĕпĕр экономика районĕн пайĕ.
Тĕп хула — Абакан хули.
Хакас Республики çурçĕрпе тухăç енче Красноярск Енпе, кăнтăр енче Тывапа, кăнтăр-тухăç енче Алтай Республикипе, анăç енче Кемĕр облаçĕпе чикĕленет.
1923 çулхи чӳк уйăхĕн 14-мĕшĕнче Енисей кĕпĕрнин Хакас уесĕ пекех йĕркеленĕ (1925 çултан Çĕпĕр Енĕнчи, унтан Анăç-Çĕпĕр Енĕнчи Хакас тăрăхĕ пекех). 1930 çултан Анăç-Çĕпĕр Енĕнчи Хакас автономиллĕ облаçĕ, 1934 çултан Красноярск Енĕн йышне кĕнĕ.
1991 çулхи утă уйăхĕн 3-мĕшĕнче РСФСР-н йышĕнчи автономиллĕ облаç автономиллĕ республикăна туса улăштарнă. 1992 çулхи пуçламăшра хальхи ята илнĕ — Хакас Республики.
Патшалăх чĕлхисем: хакасла тата вырăсла. Таптып районĕнче шор чĕлхи сарăлнă.
Географи
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Республика кăнтăр-хĕвелтухăç Çĕпĕрте вырнаçнă. Çурçĕрпе хĕвелтухăç енче Красноярск Енпе, кăнтăр-хĕвелтухăçпа кăнтăр енче Тывапа, кăнтăрпа кăнтăр-хĕвеланăç енче Алтай Республикипе, хĕвеланăçпа çурçĕр-хĕвеланăç енче Кемĕр Облаçĕпе чикĕленет. Çурçĕртен кăнтăрта 460 км, тухăçран анăçра сарăлса выртать. Тусем (Кузнецк Алатау сăртлăхĕн тата Абакан ту хырçин хĕвелтухăç тайлăмĕсем) иккĕ-виççĕн пайĕ пурте Хакасин территорийĕнче вырнаçать тата республикăн çутçанталăк чиккисем пулса тăраççĕ. Кызлясов пикĕ чи çӳллĕ вырăн. Урăх территори лаплă, ăçта Минусинск лупамĕ выртать. Чи пысăк юханшын ку Енисей, ытти юханшывсем: Абакан, Томь, Шурă Июс, Хура Июс тата Чулым (Енисей тата хĕвелтухăç тусем хушшинче), пурте вĕсем (Абакансăр кăна) Обь бассеинĕ пайĕ. Республикăра ытла виçĕ çĕр кӳлĕсем пур, темĕнле тăвар тата тăварсăр. Климат континентлĕ. Кунта тимĕр, ылттăн, кĕмĕл, кăмрăк, нефть тата çутçанталăк газĕ çăлкуçĕсем пур. Хакасире чи пысăк Раççейре молибдениум çăлкуçĕ пур. Кăнтăрта, хĕвеланăçра вăрмансем ӳсеççĕ.
Кунçул
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
VI-мĕш ĕмĕрте хальхи Хакасин территорийĕнче Енисей Кăркăссен патшалăхĕ пулнă. XIII-мĕш ĕмĕрте, кăркăссене монголсем çĕнтернĕ тата ытла кăркăс халăхĕ Вăта Азире миграциленĕ, ăçта вĕсем хальхи Кăркăсстанта пурăнаççĕ. Хакассем юлашки кăркăссен (Çĕпĕрте пурăнакан) уйрăлтанă. Раççей патшалăхĕнче хакассем Пётр I вăхăчĕнче (1682 — 1725) кĕнĕ[4].
Çак пĕрлештерни, Буря килĕшĕвĕпе Раççей тата Китай хушшинче, 1729 çулта çырнă. Раççей Европа пайĕнчен преступлени тăвакансемшĕн Хакасире Раççей влаçĕ нумай ялсем тунă (1707 - 1718). Нумай вырăнти хакассем, вĕсен куçан традици пурнăçĕрен, вырăс православире хĕрестленĕ. 1917 çулта, Раççей революцийĕ хыççан, вырăссем Хакасире çур халăх пулнă. 1930 çулхи ака уйăхĕн 20-мĕшĕнче кунта Совет влаçĕ кайнă чухне, Хакас Автономиллĕ облаçне (Красноярск Енче) йышăннă. 1920 — 1930 çулсенче Хакасире яхăн 250 пин вырăссем кайнă. Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи пуçланă чухне, кунта 10 пин атăлçи нимĕçсем депортациленĕ. 1959 çулхи Халăх йыш çырăвĕпе Хакас облаçĕнче пĕчĕкрех 10% хакассем пулнă.
1991 çулта Хакас АО Красноярск Енчен тухнă та Раççей Федерацийĕнче Хакас Совет Социализм Республики пекех тепĕр кайнă. 1992 çулхи кăрлачăн 29-мĕшĕнче Хакас Республики ятне улăштарнă.
Административлă пайлани
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Хакас Республикинче 8 район (хак. аймағ) тата 5 хула тăрăхĕ пур. Тĕп хула - Абакан.
Хула тăрăхĕсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Районсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- Алтай районĕ - Шурă Яр ялĕ
- Аскиз районĕ - Аскиз ялĕ
- Бея районĕ - Бея ялĕ
- Боград районĕ - Боград ялĕ
- Орджоникидзе районĕ - Копьёво паççулки
- Таштып районĕ - Таштып ялĕ
- Усть-Абакан районĕ - Усть-Абакан х.е.п.
- Шира районĕ - Шира ялĕ
Влаç органĕсемпе политика
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Чи мăн нормативлă-тивĕç-ирĕк акт ку Хакас Республикин Конституцийĕ[5]. Вăл 1995 çулхи авăн уйăхĕн 25-мĕшĕнче ХР Мăн Канашĕпе йышăннă.
Хакасин Пуçлахĕ
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Халĕ, Хакас Республикин пуçлăхĕ - Коновалов Валентин Олегович[6].
Пуçлăхсен ят-йышĕ
[тӳрлет | кодне тӳрлет]| № | Республика Пуçлăхĕ | Ĕç вăхăчĕ | Çыравчăксем |
|---|---|---|---|
| 1 | Торосов Владислав Михайлович | Утă, 2 1991 — Нарăс, 5 1992 | Хакас ССР Халăх депутачĕсен Канашĕн ĕç тăвакан комитечĕн председателĕ пекех |
| 2 | Смирнов Евгений Александрович | Нарăс, 6 1992 — Кăрлач, 8 1997 | ХР министрсен кабинечĕ председателĕ пекех[7] |
| 3 | Лебедь Алексей Иванович | Кăрлач, 9 1997 — Кăрлач, 14 2009 | ХР правительствин председателĕ пекех |
| 4 | Зимин Виктор Михайлович | Кăрлач, 15 2009 — Юпа, 3 2018 | ХР пуçлăхĕ пекех |
| — | Развожаев Михаил Владимирович | Юпа, 3 — Чӳк, 15 2018 | ХР вăхăтлă пуçлăхĕ пекех, 2020.10.2 Севастопольăн пуçлăхĕ |
| 5 | Коновалов Валентин Олегович | Чӳк, 15 2018 — хальхи вăхăтра | ХР пуçлăхĕ пекех — ХР правительствин председателĕ пекех[8]. |
Халăх
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Халăх йыш çырăвĕсемпе: 2010 çулта кунта 532 403 çын пурăннă, 2002 - 546 072 çын, 1989 - 568 605 çын.
Халăхсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
2021 çулхи Пĕтĕм Раççей çырăвĕпе[9] вырăссем 82.1% республика халăхĕ пулнă, хакассем 12.7% кăна. Ыттисем: нимĕçсем (0.7%), тувинсем (0.5%), украинсем (0.4%), тата ытти пĕчĕк халăхсем.
Халăх йышĕ
[тӳрлет | кодне тӳрлет]| Халăх ушкăнĕ |
1926 çырăвĕ | 1939 çырăвĕ | 1959 çырăвĕ | 1970 çырăвĕ | 1979 çырăвĕ | 1989 çырăвĕ | 2002 çырăвĕ | 2010 çырăвĕ | 2021 çырăвĕ1 | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Йыш | % | Йыш | % | Йыш | % | Йыш | % | Йыш | % | Йыш | % | Йыш | % | Йыш | % | Йыш | % | |
| Хакассем | 44,219 | 49.8% | 45,799 | 16.8% | 48,512 | 11.8% | 54,750 | 12.3% | 57,281 | 11.5% | 62,859 | 11.1% | 65,421 | 12.0% | 63,643 | 12.1% | 55,144 | 12.7% |
| Вырăссем | 41,390 | 46.6% | 205,254 | 75.3% | 314,455 | 76.5% | 349,362 | 78.4% | 395,953 | 79.4% | 450,430 | 79.5% | 438,395 | 80.3% | 427,647 | 81.7% | 356,325 | 82.1% |
| Нимĕçсем | 46 | 0.1% | 333 | 0.1% | 10,512 | 2.6% | 10,547 | 2.4% | 11,130 | 2.2% | 11,250 | 2.0% | 9,161 | 1.7% | 5,976 | 1.1% | 2,831 | 0.7% |
| Тувинсем | 21 | 0.0% | 97 | 0.0% | 188 | 0.0% | 271 | 0.1% | 521 | 0.1% | 494 | 0.1% | 936 | 0.2% | 2,051 | 0.5% | ||
| Украинсем | 836 | 0.9% | 7,788 | 2.9% | 14,630 | 3.6% | 9,480 | 2.1% | 10,398 | 2.1% | 13,223 | 2.3% | 8,360 | 1.5% | 5,039 | 1.0% | 1,800 | 0.4% |
| Ыттисем | 2,381 | 2.7% | 13,535 | 5.0% | 22,841 | 5.6% | 21,497 | 4.9% | 23,351 | 4.7% | 28,578 | 5.3% | 24,241 | 4.54 | 20,473 | 3.9% | 15,630 | 3.6% |
| 1 8,689 халăхсăр çыракансем.[10] | ||||||||||||||||||
Экономика
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Хакасире тĕп индустри ку кăмрăк, руда тата йывăç тупни.
Çавăн пек пăхăр
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Асăрхавсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- ^ Раҫҫей Федерацийӗн Конституцийӗ. 1 сыпӑк 5 статья 1 тата 2 пункт:
1. Раҫҫей Федерацийӗ республикасенчен, крайсенчен, облаҫсенчен, федераци пӗлтерӗшлӗ хуласенчен, автономиллӗ облаҫран, автономиллӗ округсенчен — Раҫҫей Федерацийӗн пӗр тан правӑллӑ субъекчӗсенчен тӑрать.
2. Республика (патшалӑх) хӑйӗн конституцийӗпе саккунлӑхӗ пур. Край, облаҫ, федераци пӗлтерӗшлӗ хула, автономиллӗ облаҫ, автономиллӗ округ хӑйӗн уставӗпе саккунлӑхӗ пур - ^ Самойлова Г.С., Горячко М.Д., Торбостаев Т.М., Прокинова А.Н., Кызласов И.Л., Павлинов П.С Хака́сия. — Мускав: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2017. — Т. 33. Уланд - Хватцев. — 35000 экз. — ISBN 978-5-85270-370-5
- ^ Общие сведения - Правительство Республики Хакасия (выр.).
- ^ Surviving Post-Socialism: Local Strategies and Regional Responses in Eastern Europe and the Former Soviet Union
- ^ Конституция Республики Хакасия. Гарант. Тĕрĕсленĕ 18 Ака уйӑхӗн 2017.
- ^ Коновалов вступит в должность главы Хакасии 15 ноября 2018 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ. ТАСС, 14 ноября 2018 года
- ^ World Statesmen.org.
- ^ Коновалов вступит в должность главы Хакасии 15 ноября 2018 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ. ТАСС, 14 ноября 2018 года
- ^ Национальный состав населения. Росстат. Тĕрĕсленĕ 30 Раштав уйӑхӗн 2022.
- ^ Перепись-2010: русских становится больше 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
Каçăсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
|
Хакаси Викиампарта? |
|---|
- Хакас Республикин саккунлăхĕ
- Республика Хакасия в справочнике-каталоге «Вся Россия». çăлкуçран архивланă 2 Пуш уйӑхӗн 2008.
- Хакаси картти 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
- Хакаси Республикин официаллă сайчĕ
- Хакаси Республикин Мăн Канашĕ 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 3-мӗшӗнче архивланӑ.
| Раççей Федерацин Çĕпĕр федераци тăрăхĕ | ||
|---|---|---|
 | ||
Раççейĕн федераци тытăмлăхĕ |
||
|---|---|---|
| Республикăсем |  | |
| Енсем |
Алтай • Байкал Лешьен • Камчатка • Краснодар • Красноярск • Перĕм • Ставрополь • Тинĕсçум • Хабаровск | |
| Облаçсем |
Амур • Архангельск • Аçтăрхан • Ăренпур • Белгород • Брянск • Владимир • Волгоград • Вологда • Воронеж • Иваново • Иркутск • Запорожье1 • Калининград • Калуга • Кемĕр • Киров • Кострома • Курган • Курск • Ленинград • Липецк • Магадан • Мурманск • Мускав • Новгород • Омск • Орёл • Пенза • Псков • Ростов • Рязань • Самар • Сарăту • Сахалин • Свердловск • Çĕн Çĕпĕр • Смулен • Тамбов • Тĕвер • Томск • Тула • Тĕмен • Херсон1 • Челепи • Чĕмпĕр • Чулхула • Ярославль | |
| Федераци шайĕнчи хуласем | ||
| Автономиллĕ облаç | ||
| Автономиллĕ тăрăхсем | ||
|
1 Тĕнчери йышăннă Украинăн территорисенчи • 2 Архангельск облаçне кĕрет • 3 Тĕмен облаçне кĕрет | ||
.png){kind=small}
|
Ку Раççейĕн администрациллĕ-территориллĕ пайланăвĕ пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. |