Европа

	Европа
Территори	10,2 млн км²
Пурăнан халăх	746,419 млн (2018) çын
Йышлăх	72,9 çын/км²
Пурăнакансен ячĕсем	европейсем
Чĕлхесем	Европа чĕлхисем
Вăхăт тăрăхĕсем	UTC – UTC+6
Интернет-доменсем	.eu (Европĕрлешӳ); .su (Постсовет уçлăхĕ)
Шĕкĕр хуласем	Мускав, Стамбул, Лондон; Санкт-Петербург, Берлин, Париж

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Европа (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

К:Çутçанталăкри географи объекчĕсем, алфавитпа К:ТĔР:ГЕО:Юлашки тӳрлетни: пĕр çул ытла каярах

Европа, — тĕнче енĕ, Азипе пĕрле Еврази континентне кĕрет. Лаптăкĕ пĕтĕмĕшле 10 млн. км², 727 миллион патнелле çын пурăнать. Йĕри тавра Атлантика океанĕпе, Çурçĕр Пăрлă океан шывĕсем, тата вĕсен шутне кĕрекен тинĕссен шывĕсем вырнаçнă.

Европа — ҫуттӑн пӗр пайӗ Ҫурҫӗрти Пӑрлӑ, Атлантика океанӗсен тинӗсӗсемпе ҫӑвӑнать, 10 млн млн яхӑн млн яхӑн лаптӑк пур. Азипе пӗрле Еврази материкӗ пулса Тӑрать, Европӑри культура Хӗвеланӑҫри Азиатски культурӑна пӗрлештерес тата тӗрлӗ географи анлӑхне йӗркелес шайра Хирӗҫ Тӑрать.

Космос европи

Европӑра пурӑнакансем 754 миллиона яхӑн е ҫӗр ҫинчи халӑхӑн 9 проценчӗпе танлашаҫҫӗ (2019). Халӑх хӑвӑрт та вӑтам ӳсӗмӗ тӗнчери ытти континентсемпе танлаштарсан пысӑкрах.

Европӑна Ҫӗнӗрен Чӗртсе Тӑратас Тапхӑрта культура, экономика тата социаллӑ хускану сферисенче ҫурт-йӗр витӗмӗ пулса тӑчӗ. Европӑра пурӑнакансем истори тӗлӗшӗнчен кӑна мар, халӑх хушшинчи хальхи хутшӑнусене тата ыйтусене ӑнланма та кирлӗ. Европӑра хальхи физкультура йышши ҫынсем чи малтанхи хут килсе кайни (Homo sapiens) 35 пин ҫул каялла паллӑ, 28 пин ҫул каялла вара, тен, пачах ҫухалнӑ. Европӑра протоиндоевропейецсем тапӑнни пирӗн эрӑчченхи 4-мӗш пинҫуллӑх пулса тӑрать пирӗн эрӑри баденски, Ямной тата Боевой пуртӑ культури килсе кӗнипе ҫыхӑннӑ. Авалхи пилӗк хуларан Европӑра тӑтӑшах икӗ хула, ыттисем виҫҫӗшӗ-Азире; Урбанизаци шайӗ тата Европӑри Халӑхӑн пурнӑҫ шайӗ ытти материксемпе танлаштарсан пысӑкрах пулнӑ. Европӑри хӑш-пӗр регионсенче урбанизаци Азири максимумсене хирӗҫ 50% ҫитнӗ. Авалхи Грецире Хӗвеланӑҫ цивилизаци пуҫланнӑ, вӑл этем историйӗнче ҫитӗнӳсен тӳпи пулса тӑнӑ, вӑл наукӑра, экономикӑра, этем генийӗн производство вӑй-хӑвачӗпе Тӗнчене прогрессивлӑ тытӑм парнеленӗ (политикӑн, наукӑпа культура ҫитӗнӗвӗсенчен ытларахӑшӗ Европӑри вӑтаҫӗр тинӗсре йӗркеленнӗ шухӑшсемпе ҫыхӑннӑ). Халӑхсене аслӑ куҫару Европӑри латинла чӗлхе системине йӗркелемелли тӗп вырӑн йышӑннӑ, ун никӗсӗ Ҫинче Хӗвеланӑҫ Европӑри нумай чӗлхесем йӗркеленнӗ. Пирӗн эрӑчченхи X ӗмӗрте Европӑра ҫӗр ҫинче пурӑнакансенчен ҫурри пурӑннӑ, 1930-25 % (халӗ 9 % яхӑн), вӑтам Ӗмӗрсенче христиан 95 проценчӗ Европӑра пурӑннӑ (халӗ христиансенчен нумайӑшӗ Европӑра пурӑнать), Пӗтӗм промышленность XIX ӗмӗрте Европӑра концентрациленнӗ (XXI ӗмӗрте — Европӑра 80% ытла).

Европа пайланать:

Европăн авалхи историйĕ çинчен Европа историйĕ статьяра вулама пултаратăр.

Этимологи

Европа Европӑри авалхи мифологин, финикия патшисен, Зевс вӑрланӑ тата Крит хулине турттарса кайнӑ паттӑрсен ячӗсене (ҫав хушӑрах Европӑри Эпитета Геройпа Та Деметрпа ҫыхланма пултарнӑ) каланӑ. Ҫав ят мӗнле пулса кайни, французсен лингвисчӗ П.Шантрен, паллӑ мар. Хальхи литературӑра анлӑ сарӑлнӑ этимологи гипотезисене тата античествӑлла (ыттисемпе танлаштарсан) сӗннӗ, анчах та тавлашуллӑ сӑмахсем пур: сӑмахран, пӗр этимологи ӑна грек тымарӗсенчен (еврис) - сарлака та (опсис) - куҫ, "сарлака куҫлӑскер.»;

Чикĕсем

Тĕп статья: Европăпа Ази хушшинчи чикĕ

Европа тĕнче пайĕн ячĕпе авалхи грек литературинче (Гомерăн Пифий Аполлонĕн гимнĕнче^[3] Европа тесе Çурçĕр Грецие асăннă) çук, Европăна Милет Гекатейĕн «Çĕре çырса кăтартни» кĕнекере (п. эрч. VI ĕмĕрĕн вĕçĕнче) пĕрремĕш хут асăннă.

Авалхи грексем чи малтанах Европăна Азирен Эгей тата Хура тинĕссемпе, Африкăран — Вăтаçĕр тинĕсĕпе уйрăлса тăракан материк тесе шутланă. Каярах, Европа — çав тери пысăк континентăн (халĕ ăна Еврази теççĕ) пĕчĕк пайĕ пулнине ăнланса илсен, авалхи авторсем Европăн тухăçри чиккине Тан шывĕпе (çакăн пеккисем Полибийĕн тата Страбонăн пулнă) туртнă. Çак йăла икĕ пин çул тăршшĕ хуçаланнă. Сăмахран, Меркатор çырнипе, Европа чикки Тан тăрăх пырать, унăн çăлкуçĕнчен — тӳррĕн çурçĕрелле Шурă тинĕсе çити каять^[4].

XV ӗмӗрте Европа христианлăх тӗнчин синонимӗ пулса тӑнӑ, анчах та хальхи вӑхӑтра христиансенчен нумайӑшӗ ун территорийӗнче пурӑнать. XIX ӗмӗрте пӗтӗм тӗнчери промăçлăх Европӑра пулнӑ; паян вара чылай продукцие материк тулашӗнче тăваççĕ.

В. Н. Татищев 1720 çулта Европăн тухăç чиккине Урал тăвĕн хысакĕпе, малалла Яик шывĕ (хальхи Урал) тăрăх Каспи тинĕсне юхса кĕриччен туртма сĕннĕ. Майĕпен çĕнĕ чикĕне Раççейре , кайран тулашĕнче те, пурĕ те йышăнаççĕ. Халĕ Европа чиккине çапла хунă: çурçĕрте — Çурçĕр Пăрлă океанĕпе; анăçра — Атлантика океанĕпе; кăнтăрта — Вăтаçĕр, Эгей, Мрамор, Хура тинĕссем урлă; тухăçра — Урал тăвĕн тухăç тăвайккипе, Мугоджар тăвĕпе, Эмба шывĕпе Каспи тинĕсĕпе, унтан Кума тата Манычпа (Кума-Маныч лакăмĕнче) Тан варри патнелле (сăмахран, энциклопедисемпе килĕшӳллĕ: Пысăк совет энциклопедийĕ^[5] тата Британника энциклопедийĕ^[6]) е, сайрарах, Кавказ хысакĕпе Хура тинĕсе çити^[7]^[8]). Европăпа Ази чиккин малашнехи чикĕ йĕрри Хура тинĕспе Хура тиĕсĕн пырĕсемпе пынине мĕнпур çăлкуçсенче çирĕплетнĕ. Европа йышне çаплах çывăхри утравсемпе архипелагсем кĕреççĕ^[5], çав вăхăтрах, Турци çыранĕнчи Анатоли таврашĕнчи Греци утравĕсем Ази шутне кĕреççĕ.

Асӑннӑ лару-тӑрӑва пула Азербайджана^[9] тата Грузие^[10] Европа патшалăхĕсен йышне чи малтан политика, экономика тата культура шухӑшӗсене шута илсе кĕртнĕ.

Европе çумне хăшпĕр контекстсенче материк тулашĕнчи патшалăхсене тата территорисене кĕртме пултараççĕ, енчен те вĕсем Европăпа политикăра, экономикăра тата культурăра тачă çыхăннă пулсан.

Истори

Европӑра ҫынсем нумай пурӑннӑ. Европӑна пӗр ҫын ӑҫтан килнӗ, тавлашуллӑ. Европа этемлӗхе ҫуралмалли вырӑн пулман. Европӑна Индирен пӗрремӗш гоминидсем килни ҫинчен версисем пур. Анчах та чи малтанах шухӑшласа кӑларнӑ Гипотеза Вӑл Африкӑран Малти Ази урлӑ гоминдсем килесси ҫинчен. Ҫакӑ виллафранк вӑхӑтӗн варринче пулса иртнӗ тесе пӗтӗмлетӳ те пур (188 куна кӑтартман). Homo sapiens Европӑпа Хӗвеланӑҫ Азине неандерталь ҫыннисем вырӑнаҫнӑ.

Пӗтӗм Европӑна гейдельберг ҫынни тата унӑн тӳрӗ йӑхӗ недерталец тесе шутланӑ, ҫитменнине тата вӑл европӑри климат патне специализациленӗ форма шутланнӑ.

Европӑра хальхи физкультура йышши ҫынсем чи малтанхи хут килсе кайни (Homo sapiens) 35 пин ҫул каялла паллӑ, 28 пин ҫул каялла вара, тен, пачах ҫухалнӑ.

Пирӗн эрӑчченхи 4-мӗш пин ҫул хушши европӑра протоиндоевопейецсем тапӑнни Баден, Ямной тата Боевой пуртӑ культури курӑннипе ҫыхӑннӑ.

Вӑтаҫӗр Тинӗсӗн тухӑҫ пайӗнче Авалхи Грецире европӑри цивилизаци пуҫланнӑ. Халӑхсене аслӑ куҫару Европӑри латинла чӗлхе системине йӗркелемелли тӗп вырӑн йышӑннӑ, ун никӗсӗ Ҫинче Хӗвеланӑҫ Европӑри нумай чӗлхесем йӗркеленнӗ.

Европăри Ҫĕршывсем

Çурутравсем

Утравсем

Юханшывсем

Кӳлĕсем

Асăрхавсем

^ Романова Э. П., Никишин А. М. и др. ЕВРОПА (выр.). Тĕрĕсленĕ 19 Раштав уйӑхӗн 2019. // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017). Дата обращения: 30.11.2019.
^ Балтиçумри патшалăхсемсĕр
^ Гимны Гомера II 73 = II 113; Любкер Ф. Реальный словарь классических древностей. В 3 т. Т. 1. М., 2001. С. 565
^ Мурзаев Э. М. Где же проводить географическую границу Европы и Азии? Изв. АН СССР, сер. геогр., 4, 1963.
^ ¹^тата² Ошибка: не задан параметр Шаблон:Para в шаблоне {{публикация}}. — Советская энциклопедия.
^ Британника. Европа. Тĕрĕсленĕ 19 Раштав уйӑхӗн 2019.
^ Энциклопедия Ларусса. Европа (фр.). Тĕрĕсленĕ 19 Раштав уйӑхӗн 2019.
^ National Geographic Atlas of the World (7th ed.). Washington, DC: National Geographic. 1999. ISBN 0-7922-7528-4. (стр. 68, 90)
^ При проведении границы по Главному Кавказскому хребту в Европе оказывается расположена северо-восточная часть Республики Азербайджан
^ При проведении границы по Главному Кавказскому хребту в Европе оказываются расположены такие части территории Грузии, как верховья Терека, верховья Аргуна (часть Хевсуретии), Тушетия

Каçăсем

Тĕнче пайланавĕ

	Африка	Вăтам · Хĕвелтухăç · Çурçĕр · Кăнтăр · Хĕвеланăç
	Америка	Кариб · Вăтам · Латтин · Çурçĕр · Кăнтăр
	Ази	Вăтам · Хĕвелтухăç · Çурçĕр · Кăнтăр · Кăнтăр-хĕвелтухăç · Хĕвеланаç
	Европа	Вăтам · Хĕвелтухăç · Çурçĕр · Кăнтăр · Хĕвеланăç
	Океани	Австрали · Çĕнĕ Зеланди · Меланези · Микронези · Полинези

	Полюссем	Арктика · Антарктика
	Океансем	Лăпкă · Атлантика · Инди · Çурçĕр Пăрлă · Кăнтăр

[1] Романова Э. П., Никишин А. М. и др. ЕВРОПА (выр.). Тĕрĕсленĕ 19 Раштав уйӑхӗн 2019. // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017). Дата обращения: 30.11.2019.

[2] Балтиçумри патшалăхсемсĕр

[3] Гимны Гомера II 73 = II 113; Любкер Ф. Реальный словарь классических древностей. В 3 т. Т. 1. М., 2001. С. 565

[a-4] Мурзаев Э. М. Где же проводить географическую границу Европы и Азии? Изв. АН СССР, сер. геогр., 4, 1963.

[БСЭ-5] ¹^тата² Ошибка: не задан параметр Шаблон:Para в шаблоне {{публикация}}. — Советская энциклопедия.

[Брит-6] Британника. Европа. Тĕрĕсленĕ 19 Раштав уйӑхӗн 2019.

[7] Энциклопедия Ларусса. Европа (фр.). Тĕрĕсленĕ 19 Раштав уйӑхӗн 2019.

[8] National Geographic Atlas of the World (7th ed.). Washington, DC: National Geographic. 1999. ISBN 0-7922-7528-4. (стр. 68, 90)

[9] При проведении границы по Главному Кавказскому хребту в Европе оказывается расположена северо-восточная часть Республики Азербайджан

[10] При проведении границы по Главному Кавказскому хребту в Европе оказываются расположены такие части территории Грузии, как верховья Терека, верховья Аргуна (часть Хевсуретии), Тушетия

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]