Йӳçамăш

**Элементсен периодла тытăмĕ**
H																	He
Li	Be											B	C	N	O	F	Ne
Na	Mg											Al	Si	P	S	Cl	Ar
K	Ca	Sc	Ti	V	Cr	Mn	Fe	Co	Ni	Cu	Zn	Ga	Ge	As	Se	Br	Kr
Rb	Sr	Y	Zr	Nb	Mo	Tc	Ru	Rh	Pd	Ag	Cd	In	Sn	Sb	Te	I	Xe
Cs	Ba	*	Hf	Ta	W	Re	Os	Ir	Pt	Au	Hg	Tl	Pb	Bi	Po	At	Rn
Fr	Ra	**	Rf	Db	Sg	Bh	Hs	Mt	Ds	Rg	Cn	Nh	Fl	Mc	Lv	Ts	Og

	*	La	Ce	Pr	Nd	Pm	Sm	Eu	Gd	Tb	Dy	Ho	Er	Tm	Yb	Lu
	**	Ac	Th	Pa	U	Np	Pu	Am	Cm	Bk	Cf	Es	Fm	Md	No	Lr

Йӳçамăш / Oxygenium (Oxygen)(O)
Атом номерĕ	8
Ансат япалалăхăн курăмĕ	Тĕссер тата тутăсăр газ пĕчĕк температурăсенче кăвакрах шĕвек
Атом палăрăмĕсем
Атом масси (моль масси)	15,9994 а. е. м. (г/моль)
Атом радиусĕ	60 (48) пм
Ионизаци энергийĕ (пĕрремĕш электрон)	1313,1 (13,61) кДж/моль (эВ)
Электронсен конфигурацийĕ	[He] 2s² 2p⁴
Химилле палăрăмсем
Ковалентла радиус	73 пм
Ион радиусĕ	132 (-2e) пм
Электронегативлăх (Полинг шучĕпе)	3,44
Электрод потенциалĕ	0
Оксидлав капашĕсем	-2, −1, 0 ,+1, +2, -½
Ансат япалалăхăн термодинамикăлла палăрăмĕсем
Тачăлăх	0,00142897 г/см³
Пайлавла ăшăшăнăçтарăш	29,4^[1] Дж/(K ·моль)
Ăшăяраслăх	0,027 Вт/(м ·K)
Шăрану температури	54,8 K
Шăраннин пайлавла ăшши	0,444 кДж/моль
Вĕрев температури	90,19 K
Пăспулăмăн ăшăлăхĕ	3,4099 кДж/моль кДж/моль
Моль калăпăшĕ	14,0 см³/моль
Ансат япалалăхăн кристалл решетки
Решетке тытăмĕ	моносавăллă
Решетке периочĕ	a=5,403 b=3,429 c=5,086 β=135,53 Å
c/a танлашăнни	—
Дебай температури	155 K

O	8
15,9994
2s²2p⁴
Йӳçамăш

Палăрту ячĕ пулса тухни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Oxygenium («йӳçамăш») грек чĕлхинчен килет, вăл «йӳçе çуратакан» тени пулать; ку вара çак «йӳçек» терминăн малтанхи палăртăвĕпе — оксидпа — çыхăннă.

Тĕпчесе уçнин кун-çулĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Официаллă версипе, йӳçамăшне акăлчан химикĕ Джозеф Пристли 1774 çулхи çурлан 1-мĕшĕнче ртутĕн йӳçĕклине герметиклă хупнă савăтра (Пристли çак хăватлă линзă витĕр хĕвел пайăркисене кĕртсе янă пулнă).

2HgO (t)→ 2Hg + O₂↑

Çапах Пристли малтан хăй çĕнĕ ахаль япалалăха уçнине тавçăрса илеймен, хăй шутланă май сывлăш тытăмĕн пĕр пайне тупрăм тенĕ (ăна вăл «дефлогистиленĕ сывлăш» тенĕ). Хăй уçнă пулăма Пристли паллă франс химикне Антуан Лавуазьене пĕлтернĕ.

Çутçанталăкра тĕл пулни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Йӳçамăш — Çĕр çинче пур çĕртре те сарăлнă элемент, çĕр хуппинчи унăн тĕрлĕ хими сыпăнăвĕнчи (тĕпрен илсен силикатсем) шайĕ 47,4 % таран. Тинĕсĕн тата тăварсăр шывĕнче çыхăннă йӳçамăш шучĕ — 88,8 % (йывăрăшĕпе), атмосферăра ирĕклĕ йӳçамăш шучĕ 20,95 % (калăпăшĕпе) çитет. Йӳçамăш элемент çĕр витĕмĕн 1500 ытла сыпăнăвĕн шутне кĕрет.