Актиний

**Элементсен периодла тытăмĕ**
H																	He
Li	Be											B	C	N	O	F	Ne
Na	Mg											Al	Si	P	S	Cl	Ar
K	Ca	Sc	Ti	V	Cr	Mn	Fe	Co	Ni	Cu	Zn	Ga	Ge	As	Se	Br	Kr
Rb	Sr	Y	Zr	Nb	Mo	Tc	Ru	Rh	Pd	Ag	Cd	In	Sn	Sb	Te	I	Xe
Cs	Ba	*	Hf	Ta	W	Re	Os	Ir	Pt	Au	Hg	Tl	Pb	Bi	Po	At	Rn
Fr	Ra	**	Rf	Db	Sg	Bh	Hs	Mt	Ds	Rg	Cn	Nh	Fl	Mc	Lv	Ts	Og

	*	La	Ce	Pr	Nd	Pm	Sm	Eu	Gd	Tb	Dy	Ho	Er	Tm	Yb	Lu
	**	Ac	Th	Pa	U	Np	Pu	Am	Cm	Bk	Cf	Es	Fm	Md	No	Lr

Актини / Actinium (Ac)
Атом номерĕ	89
Ансат япалалăхăн курăмĕ	Шурă-кĕмĕл тĕслĕ йывăр радиохастар металл
Атом палăрăмĕсем
Атом масси (моль масси)	227,0278 а. е. м. (г/моль)
Атом радиусĕ	188 пм
Ионизаци энергийĕ (пĕрремĕш электрон)	665.5(6.90) кДж/моль (эВ)
Электронсен конфигурацийĕ	[Rn] 6d¹ 7s²
Химилле палăрăмсем
Ковалентла радиус	n/a пм
Ион радиусĕ	(+3e) 118 пм
Электронегативлăх (Полинг шучĕпе)	1.1
Электрод потенциалĕ	Ac←Ac³⁺ -2.13В Ac←Ac²⁺ -0.7В
Оксидлав капашĕсем	3
Ансат япалалăхăн термодинамикăлла палăрăмĕсем
Тачăлăх	10,07 г/см³
Пайлавла ăшăшăнăçтарăш	27,2^[1] Дж/(K ·моль)
Ăшăяраслăх	n/a Вт/(м ·K)
Шăрану температури	1320 K
Шăраннин пайлавла ăшши	(10.5) кДж/моль
Вĕрев температури	3470 K
Пăспулăмăн ăшăлăхĕ	(292.9) кДж/моль
Моль калăпăшĕ	22.54 см³/моль
Ансат япалалăхăн кристалл решетки
Решетке тытăмĕ	кубическая гранецентрированая
Решетке периочĕ	5.310 Å
c/a танлашăнни	n/a
Дебай температури	n/a K

Ac	89
227,0278
6d¹7s²
Актини

Актини — 89 атом номерлĕ хими элеменчĕ. Ac тесе паллă тăваççĕ (лат. Actinium) , актиноидсен шутне кĕрет.

Истори

1899 çулта А. Дебьерно уран смолкинчен полонипе ради кăларнă чухне пулнă каяшсенче тупнă. Çĕнĕ элемента актини ят панă. Нимĕç радиофизикĕ Ф. Гизель çавăн пекех уран смолкинчен, Дебьернтан уйрăм, радиохастар элемент кăларса ăна эмани ят панă. Каярах тунă тĕпчевсем икĕ элемент пĕрех пулнине кăтртнă. Тĕпчевçĕсем çав вăхăтра актинин шевлисене мар, унтан пулнă ²²⁷Th (радиоактини) и ²³⁰Th (иони) сăнанă..

Ячĕ пулса тухни

Латинла— Actinium, грекла «актис» — шевле сăмахран.

Çутçанталăкра тупăнни

Актини чи сайра тĕл пулакан радиохастар элементсен шутне кĕрет. Çĕр хуппинче вăл 2600 т сахалрах, çав вăхăтрах ради 40 млн т ытла. Çутçанталăкра актинин 3 изотопне тупнă: ²²⁵Ac, ²²⁷Ac, ²²⁸Ac.

Актини яланах уран тăпринче тĕл пулать. Молибденитсенче, халькопиритсенче, асситеритсенче, кварцсенче, пиролюзитсенче актинин шайĕ пысăкрах. Çутçанталăкра питĕ сахал куçма пултарать, уранран чылай майĕпенрех куçать.

Пахалăхĕсем

Актинин арканман изотопĕсем çук. 24 искуствăлла радиохастар изотопĕсем пур.

Актини - кĕмĕл-шурă тĕслĕ лантан евĕрлĕ металл. Радиохастар пулнипе тĕттĕмре хăйне евĕрлĕ кăвак тĕслĕ çутатать. Лантан евĕрлĕ, 2 критсалл форми пулма пултарать, анчах β-Ac формине кăна уйăрма май пулнă. Пĕчĕк температурăллă α-формине уйăрма май килмен.

Атом радиусĕ лантанăнничен кăштах пысăкрах, 1.88 А.

Хими пахалăхĕсемпе лантан евĕрлĕ. Хими пĕрлешĕвĕсенче +3 окислени шайне йышăнать (Ac₂O₃, AcCl₃, Ac(OH)₃). Реакцисене хастартарах хутшăнать.

Уйăрни

Уран тăпринчен уйăрни усăсăр, вĕсенче актини сахал пулнипе тата химилле пахалăхĕсем çайра çăр металлĕсемпе çывăхран.

Изотопĕсем

Тĕп статья: Актини изотопĕсем

Актинин хăшпĕр изотопĕсен радиохастар пахалăхĕсем:

Изотоп	Тăвакан реакци	Аркану майĕ	Çурма аркану тапхăрĕ
²²¹Ac	²³²Th(d,9n)²²⁵Pa(α)→²²¹Ac	α	<1 çек.
²²²Ac	²³²Th(d,8n)²²⁶Pa(α)→²²²Ac	α	4,2 çек.
²²³Ac	²³²Th(d,7n)²²⁷Pa(α)→²²³Ac	α	2,2 мин.
²²⁴Ac	²³²Th(d,6n)²²⁸Pa(α)→²²⁴Ac	α	2,9 сех.
²²⁵Ac	²³²Th(n,γ)²³³Th(β^-)→²³³Pa(β^-)→²³³U(α)→²²⁹Th(α)→²²⁵Ra(β^-)²²⁵Ac	α	10 кун
²²⁶Ac	²²⁶Ra(d,2n)²²⁶Ac	α е β^- е электрон тытса илни	29 сех.
²²⁷Ac	²³⁵U(α)→²³¹Th(β^-)→²³¹Pa(α)→²²⁷Ac	α или β^-	21,7 çул
²²⁸Ac	²³²Th(α)→²²⁸Ra(β^-)→²²⁸Ac	β^-	6,13 сех.
²²⁹Ac	²²⁸Ra(n,γ)²²⁹Ra(β^-)→²²⁹Ac	β^-	66 мин.
²³⁰Ac	²³²Th(d,α)²³⁰Ac	β^-	80 çек.
²³¹Ac	²³²Th(γ,p)²³¹Ac	β^-	7,5 мин.
²³²Ac	²³²Th(n,p)²³²Ac	β^-	35 çек.

²²⁷Ac изотопа радие реакторта нейтронсемпе персе тăваççĕ. Малтанхи ради виçинчен 2.15% таран актини пулма пултарать. Çак реакципе актини виçи грамсемпе виçмелĕх пулать. ²²⁸Ac изотопа ²²⁷Ac нейтронсемпе персе тăваççĕ. Актиние радинчен, торинчен тата вĕсĕн арканăвĕсемпе пулнă изотпсенчен экстракципе е ион ылмаштарнипе уйăраççĕ.

Актини металне актини трифторидне лити пăсĕсемпе çыхăнтраса кăлараççĕ.

Усă курни

²²⁷Ac бериллипе хутăштарсан нейтронсен çăлкуçĕ пулать. Ac-Be-çăлкуçĕсем сахал гамма-квантсем тухнипе уйрăлса тăраççĕ. Вĕсене рудасенче Mn, Si, Al шайне виçмă активаци анализĕсенче усă кураççĕ.

²²⁵Ac ²¹³Bi изотоп тума кирлĕ тата радио-иммунотерапи валли.

²²⁷Ac радиохастар хăват çăлкуçĕсенче усă курма юрать.

²²⁸Ac изотопа пысăк хăватлă β-пайăркасем пулнипе радиоиндикатор вырăнне усă кураççĕ.

²²⁸Ac тата ²²⁸Ra изотопсен хутăшне медицинăра γ-шевлесен хăватлă çăлкуçĕ пек усă кураççĕ.

Биологиле пахалăхĕсем

Актини хăрушă радиохастар пысăк α-хастарлăхлă наркăмăшсем шутне кĕрет. Вартан организăма сахал куçсан та вăл организăмра шăмăсен çиелти сиĕнче çирĕп çыхăнать. Малтанах вăл пĕверте пухăнать. Тата актини арканнă май радонăн изотопĕсем пулаççĕ, çавăнпа актинипе ăĕленĕ чухне питĕ сыхланмалла.

Асăрхавсем

^ Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 т.. — Мускав: Советская энциклопедия, 1988. — Т. 1. — 100 000 экз.

Вуламалли

Каралова З.К., Мясоедов Б.Ф. "Актиний". М. Наука, 1982, 144 с.

Каçăсем

Актиноидсем
Актини \| Тори \| Протактини \| Уран \| Нептуни \| Плутони \| Америци \| Кюри \| Беркли \| Калифорни \| Эйнштейни \| Ферми \| Менделеви \| Нобели \| Лоуренси

[ХЭ-1] Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.) Химическая энциклопедия: в 5 т.. — Мускав: Советская энциклопедия, 1988. — Т. 1. — 100 000 экз.

[1]