Айхи Геннадий Николаевич

Геннадий Айхи
Çуралнă чухнехи ят:	Геннадий Николаевич Лисин
Çуралнă вăхăт:	1934 çулхи çурлан 21-мĕшĕ
Çуралнă вырăн:	Çĕньял ялĕ, Патăрьел районĕ, Чăваш АССР
Вилнĕ вăхăт:	2006 çулхи нарăсăн 21-мĕшĕ
Вилнĕ вырăн:	Мускав, Раççей
Гражданлăх:	→
Ĕçлев тĕсĕ:	Раççей, СССР, Чăваш сăвăçи, тăлмачĕ
Тĕлĕ:	сюрреализм
Ĕçсен чĕлхи:	чăваш, вырăс
Чыславсем:	Ӳнерпе литература орденĕн командорĕ (Франци)
Алпусни:

Айхи Геннадий Николаевич (çуралнă чухнехи хушамат Лисин, 1934 çулхи çурла уйăхĕн 21-мĕшĕ, Çĕньял, Патăрьел районĕ, Чăваш АССР — 2006 çулхи нарăсăн 21-мĕшĕ, Мускав), — чăваш сăвăçи, тăлмач.

1994 çулта Чăваш Енĕн халăх сăвăçи ятне тивĕçлĕ пулнă. 1989 çулта К.В.Иванов ячĕллĕ Чăваш Енĕн патшалăх премийĕн, 1972 çулта Франци академиĕн премийĕн, 1993 çулта Петрарка ячĕллĕ премийĕн (Германи), 1993 çулта Струга хулин поэзи каçĕсен «Ылтăн кăшăл» премийĕн (Македони) тата 1996 çулта Кăнтăр Тироль премийĕн (Австри) лауреачĕ пулнă. 1998 çулта Ӳнерпе литература Орденĕн командорĕ (Франци) ятне тивĕçлĕ пулнă. 1987 çулта Андрей Белый ячĕллĕ парнене тивĕçнĕ. Митта Ваçлей ячĕллĕ парнен лауреачĕ.

Пурнăç

1934 çулхи çурла уйăхĕн 21 Чăваш АССР кĕнĕ Патăрьел районĕнчи Çĕньял ялĕнче, вĕрентекен çемьинче çуралнă. Ашшĕ Аслă Аттелĕх вăрçинче пуçне хунă. Ачаран тенĕ пекех чăвашла сăвăсем çырнă, вун пилĕк çултах чăваш периодикинче пичетлене пуçланă. Айхи пултарулăхĕ çине Çеçпĕл Мишшипе Петĕр Хусанкайăн сăввисем вăйлă витĕм кÿни паллă.

Пулас сăвăç ачалăхне Чăваш çĕрĕнче тата Карел-Финн республикинче ирттернĕ.

Санпа халь вĕсене
сăнасчĕ çак садра —
аçу ачалăхне
упранă çĕршывра:
Тахçан Карелире
Эп пулнă пиллĕкре.

1953 çулта Патăрьелти И.Я. Яковлев ячĕллĕ педагогика училищине пĕтерсе А.М.Горький ячĕпе хисепленекен Литература институтне вĕренме кĕнĕ. Литература институчĕнче М.А. Светлов пултарулăх семинарĕнче вĕреннĕ. 1958 çулта ăна «социализмла реализм меточĕн никĕсне аркатма тăрасшăн, режима хирĕçле сăвăсем çырать» тесе институтран кăларса янă. Б. Пастернака итлесе вырăсла сăвăсем те çыра пуçланă, çав вăхăтрах Мускавра юлма шут тытнă. 1961—1971 çулсенче Маяковский ячĕллĕ Патшалăх музейĕнче ĕçленĕ.

Хăйне евĕрлĕ вырăсла сăвăсем çырнă май тĕнче поэзийĕн чи пĕлтерĕшлĕ сăввисене чăвашла куçарас ĕçре тăрăшнă, «Франци поэчĕсем», «Венгри поэчĕсем», «Польша поэчĕсем» антологисене кăларнă. Тĕнчене чăваш поэзийĕпе тата литературипе паллаштарассишĕн, вĕсен пирки пĕлтерессишĕн нумай ĕç тунă. 1960-мĕш çулсенчен пуçласа хăш-пĕр çĕршывсене вырăсла тата ытти чĕлхесене куçарнă Айхин сăввисем туха пуçлаççĕ. Раççейре вара пĕрремĕш кĕнеки 1991 çулта çеç пичетленсе тухать.

Г. Айхи пурнăçĕнче хăйне майлă вырăн Игорь Вулох ÿкерÿçĕ йышăннă. Вĕсен туслăхĕ 1961 çулта çуралнă. 1988 çулта пурнăç курнă Троэльс Андерсен монографийĕн умсăмахĕнче Айхин И. Вулоха халаллăнă сăввисене вулама пулать. 1997 тата 2001 çулсенче Вулохăн персоналлă выставкинче Айхипе Вулох Тумас Транстрёмера халалланă «Росчерки огня» («Вут-çулăм йăлкашăвĕсем») экспозицие йĕркеленĕ пулнă.

Айхи пултарулăхĕнче чăваш тата ытти Атăл енчи халăхсен фольклорĕн витĕмĕ палăрать; поэт пĕрмаях халăх ăн-сĕмĕн архетипĕсене тишкĕрет, çак пулăмăн результачĕсем унăн сăввисенче вырăн тупаççĕ. Çав вăхăтрах Айхи вырăс, европа (уйрăмах франци, нимĕç) поэзи авангарчĕн йăлисене тăсса пырать: унăн сăввисенче авангард юхăмĕн паллисем куçкĕрет паллă (сăвăсенчи хăйне евĕрлĕ пунктуаци, синтаксис, футуризмпа символизм мелĕсем).

2006 çулхи нарăсăн 21-мĕшĕнче, чылай хушă чирленĕ хыççăн, Мускавра вилнĕ. Сăвăçа тăван ялĕнче пытарнă.

Килйыш

Геннадий Айхи ывăлĕ — Алексей Айхи — паллă композитор, хĕрĕ — Вероника Айги — актриса тата виджей.

Йăмăкĕ — паллă чăваш çыравçи Ева Лисина.

Ĕçĕсем

Айхи сăввисен пуххин хуплашки

Пĕрремĕш «Аттесен ячĕпе» сăвă пуххи 1958 çулта пичĕтленсе тухнă.

Çавăн пекех çак кĕнекесене асăнмалла:

• «Пĕтĕм пурнăçшăн çĕкленĕ музыка» (1962);
• «Утăм» (1964);
• «Чĕре тĕвĕ» (1975);
• «Халал» (1988);
• «Çурхи йĕпхӳ» (1990);
• «Сăвăсемпе поэмă­сем» (1994).

Айхи нумай сăввине чăваш чĕлхи çине куçарнă. Çапла вăл «Франци поэчĕсем», «Венгри поэчĕсем», «Польша поэчĕсем» антологиĕсене пичĕтлесе кăларнă.

Айхи поэмисене С. Губайдулина, Валентин Сильвестров, Валентин Бибик, Александр Раскатов, Виктория Полевая, Ираида Юсупова кĕвĕленĕ.

Айхие куçаракансем

Айхин чи лайăх сăввисене франци, швед, нимĕç, чех, словак, поляк, венгр тата ытти чĕлхесем çине куçарнă.

Франс чĕлхине ăна Леон Робель куçарнă.

Бэкстрём Анника швед тăлмачĕ. Швецире Fältens ögon (уй куçлă) чăваш антологийĕ пичетленсе тухнă. Материалсене Айхи пуçтарнă.

Вуламалли

Чăвашла

• Артемьев, Александр. Çул çинчи сулнăксем (Г. Айхи пултарулăхĕ пирки). //«Ялав» журнал, 1976, июль (7№). — с.27-29.
• Ермакова, E. Çăлтăрсем çутăлаççĕ çиçме / E. Eрмакова // Халăх шкулĕ = Нар. шк. – 1997. – № 4. – С. 87-90.
• Ларионов, Н. Пултаруллă ентешĕмĕре аса илтерсе каш! кашлĕç чăрăшсем / Н. Ларионов // Чăваш хĕрарăмĕ. – 2009. – 19-25 авăн (№ 37). – С. 9.
• Лисина, Е. Г. Айхине аса илсе / Е. Лисина // Тăван Атăл. – 2012. – № 2. – С. 91-94.
• Лисина, Е. Çурла йĕрĕ / Е. Лисина // Хыпар. – 2010. – 25 нарăс. – С. 3.
• Никифоров, Г. Манăçми Геннадий Айхи / Г. Никифоров // Хыпар. – 2010. – 25 нарăс. – С. 3.
• Прокопьева, Р. Пастернак премийĕн пĕрремĕш лауреачĕ – чăваш поэчĕ / Р. Прокопьева // Хыпар. – 2000. – 26 çу.
• Смирнова, Н. Айхи – тĕнче çынни / Н. Смирнова // Хыпар. – 2009. – 19 авăн. – С. 1, 4.
• Смирнова, Н. «Эс пур» теекен шухăшпа / Н. Смирнова // Хыпар. – 2009. – 22 авăн. – С. 4.
• Хусанкай, А. Аттесен ячĕпе / А. Хусанкай // Ялав. – 1996. – № 3. – С. 8.

2 Эспенлауб, В. Геннадий Айхи – шăплăх сăвăçи / Б. Эспенлауб // Хыпар. – 2000. – 19 утă.

• Юмарт, Г. Айхипе пĕрле / Г. Юмарт // Çамрăксен хаçачĕ. – 2009. – 20 нарăс (№ 6). – С. 10.
• Юмарт, Г. Тĕнче шайĕпе / Г. Юмарт // Ялав. – 1994. – № 8. – С. 2.
• Яковлева, Н. «Айхи çав тери ирĕклĕ çынччĕ» / Н. Яковлева // Хыпар. – 2009. – 25 нарăс. – С. 4.

Вырăсла

• Ермакова Г. А. Поклон Айги. Ч., 1996;
• Хузангай А. П. Поэт Айги и художники (Опыт философской интерпретации поэтического и художественного сознания). Ч., 1998.
• Айги: материалы, исслед., эссе [сост. Ю. Орлицкий и др.; ред. Е. Степанов]. – Москва: Издатель Е. Степанов, 2006. – Т. 1. – 223 с.
• Айги: материалы, исслед., эссе [сост. Ю. Орлицкий и др.; ред. Е. Степанов]. – Москва: Издатель Е. Степанов, 2006. – Т. 2. – 207 с.
• Геннадий Айги. Поэзия тишины: CD–Rom / Нац. б-ка Чуваш. Респ. – Чебоксары, 2001.
• Геннадий Айги в Интернет: аннот. путеводитель по сайтам / М-во культуры, по делам нац., информ. политики и архив. дела Чуваш. Респ., Нац. б-ка Чуваш. Респ.; [ред. совет: М. В. Андрюшкина и др.; сост. Т. А. Николаева]. – Чебоксары: Нац. б-ка Чуваш. Респ., 2010. – 36 с.
• Ермакова, Г. А. Айги и Бодлер: [моногр.] / Г. А. Ермакова. – Чебоксары: Новое Время, 2009. – 167 с.
• Ермакова, Г. А. Сакральное в лирике М. Сеспеля и Г. Айги: учеб.-метод. пособие / Г. А. Ермакова. – Чебоксары: Изд-во ЧГУ, 2007. – 59 с.
• Ермакова, Г. А. Слово Айги: [моногр.] / Г. А. Ермакова. – 2-е изд., испр. и доп. – Чебоксары: Изд-во ЧГУ, 2007. – 372 с.
• Ермакова, Г. А. Философские мотивы творчества Г. Айги и восприятие их читателем: Автореф. дис... канд. филолог. наук: Спец. (10. 01. 02) -литература народов Российской Федерации (чувашская литература) / Г. А. Ермакова; Чуваш. гос. ун-т им. И. Н. Ульянова. - Чебоксары: Б.и., 1996. - 17 с. - Библиогр.: с.16. - См. текст
• Ермакова, Г. А. Художественно-философский мир Айги: истоки, типологические параллели: [моногр.] / Г. А. Ермакова. – М.: ЦГЛ «РОН», 2004. – 383 с.
• Ермакова, Г.А. Эстетические основы художественного мира Г. Н. Айги: автореф. дис... доктора. филолог. наук: спец. (10.01.02) - Литература народов РФ (чувашская литература) / Г. А. Ермакова; Чуваш. гос. ун-т им. И. Н. Ульянова. - Чебоксары, 2004. - 38 с. - Библиогр.: с. 37-38 (25 назв.). - См. текст
• Николаева, А. Н. Творящее Слово (о поэзии Г. Айги) / А. Н. Николаева (Чехми), Л. Н. Желудкина (Хавас). – Чебоксары, 2007. – 23 с.
• Поэзия Г. Айги в оценке критиков: [хрестоматия литературовед. материалов для заоч. отд-ний фак. рус. филологии вузов] / [сост., вступ. ст. А.Н. Николаевой]; сост., А. Н. Николаева. – Чебоксары: ЧГПУ, 2004. – 46 с.
• Поэт от Бога, человек от земли: материалы респ. науч.-практ. конф., посвящ. 75-летию со дня рождения нар. поэта Чувашии Геннадия Айги, 19 сент. 2009 г. / [сост. М. Н. Бадина]. – Шумерля], 2009. – 225 с.: ил., портр.
• Творчество Геннадия Айги: лит.-худож. традиция и неоавангард: материалы междунар. науч.-практ. конф., посвящ. LXXV-летию со дня рождения нар. поэта Чувашии Геннадия Айги, 17-18 сент. 2009 г., Чебоксары / Чуваш. гос. ин-т гуманит. наук; [ред.-сост. А. П. Хузангай]. – Чебоксары: ЧГИГН, 2009. – 171 с.
• Хузангай, А. П. Поэт Айги и художники: (опыт философской интерпретации поэтического и художественного сознания) / А. П. Хузангай. – Чебоксары: Руссика, Лик Чувашии, 1998. – 60 с. -
• Айги Геннадий Николаевич (Лисин) // Батыревская энциклопедия. – Чебоксары, 2005. – С. 15.
• Артемьев, Ю. М. Айги Геннадий Николаевич / Ю. М. Артемьев // Краткая чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2001. – С. 52.
• Афанасьев, П. Айги (Лисин) Геннадий Николаевич // Афанасьев, П. Писатели Чувашии / П. Афанасьев. – Чебоксары, 2006. – С. 10-12.
• Березовчук, Л. Тишина–и–поэзия, или пейзаж после битвы / Л. Березовчук // Совет. Чувашия. – 2000. – 10 окт.
• Владимирова, О. Г. К вопросу об особенностях стихосложения поэзии Г. Айги в 50-е годы ХХ века / О. Г. Владимирова // Актуальные проблемы обучения языкам и литературе в современных условиях: материалы Межрег. науч.-практ. конф., посвящ. 70-летию со дня рождения В. Г. Хлебниковой, 14 нояб. 2008 г., Чебоксары. – Чебоксары, 2009. – С. 125-130.
• Ворошильская, Н. Встречи с Айги / Н. Ворошильская // Новая Польша. – 2006. – № 4. – С. 51-52.
• Гаревская, Е. Бессмертный мир Айги / Е. Гаревская // Культура. – 2006. – 2-15 марта (№ 9). – С. 5.
• Ермакова, Г. А. Истоки мотивов света, огня в художественном мире М. Сеспеля и Г. Айги / Г. А. Ермакова // Вестн. Чуваш. ун-та. Гуманит. науки. – 2010. – № 4. – С. 238-241.
• Ермакова, Г. А. Типологическая общность художественного мира Г. Н. Айги и философских идей Тейяр де Шардена / Г. А. Ермакова // Ашмаринские чтения: материалы межрегион. науч. конф. (21-22 окт. 2004 г., Чебоксары). – Чебоксары, 2005. – С. 181-193.
• Иванов, Б. Память об абсолютном поэте / Б. Иванов // Совет. Чувашия. – 2009. – 21 февр. – С. 3.
• Кириллова, Р. Слово поэта живет / Р. Кириллова // Совет. Чувашия. – 2009. – 19 сент. – С. 2.
• Лейдерман, Н. Л. Неофутуризм (В. Казаков, В. Соснора, Г. Айги) // Лейдерман, Н. Л. Современная русская литература: 1950–1990–е годы / Н. Л. Лейдерман, М. Н. Липовецкий. – М., 2003. – Т. 1: 1953–1968. – Из содерж.: Геннадий Айги. С. 387-391. - См. текст
• Новиков, Вл. Поэзия 100%. Мир Геннадия Айги / Вл. Новиков // Геннадий Айги. Научно-вспомогательный указатель. – Чебоксары, 2004. – Ч. 1. – С. 6-17.
• Пагани-Чеза, Д. Заметки по исследованию чувашского мира в поэзии Геннадия Айги / Д. Пагани-Чеза // Лик Чувашии. – 1997. – № 2. – С. 111-126.
• Поэт остается с нами / фот. В. Романова // Совет. Чувашия. – 2006. – 31 марта.
• Светлой памяти Айги Геннадия Николаевича // Совет. Чувашия. – 2006. – 22 февр. – С. 3.
• Франс, П. Памяти Геннадия Айги / П. Франс // Ведомости Чуваш. Респ. – 2006. – 28 марта - 3 апр. (№ 13). – С. 15.
• Франс, П. Перевод как средство достижения единства / П. Франс // Çулталăк кĕнеки = Календарь года: 2009. – Чебоксары, 2008. – С. 151-157.
• Хузангай, А. «А чистым бого-голосом» / А. Хузангай // Халăх шкулĕ = Нар. шк. – 1994. – № 4. – С. 68-73.
• Хузангай, А. П. Айги Геннадий Николаевич / А. П. Хузангай // Чувашская энциклопедия. – Чебоксары, 2006. – Т. 1: А-Е. – С. 38.
• Хузангай, А. Вопрошание о Боге / А. Хузангай // Новое лит. обозрение. – 2006. – № 3. – С. 217-222. – Библиогр. в примеч. - См. текст

Каçăсем

• Тетрадь Вероники. Первое полугодие дочери М.: Гилея, 1997. ISBN 5-85302-052-8

• Айхине акăлчанла куçарни
• Айхи сăввисене поляк чĕлхи çине куçарни 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
• Gennady Aygi(акăлч.) — The Guardian.
• Айхин «Çырнисен пуххине» хăтлĕç
• Айхи çуралнăранпа 80 çул çитнине халалласа — мероприяти хыççăн мероприяти
• Айхине халалласа буклет кăларнă
• Республикăра Геннадий Айхи кунĕсем иртĕç
• Тĕнче пĕлет Айхие
• Мускавра Айхие халалланă ăслăх конференцийĕ ĕçлет
• Мускаври театрта Геннадий Айхин хайлавĕ тăрах хатĕрленĕ спектакль
• Сурхуринче Айхи тусĕсем тĕлпулнă
• Вулавăш Айхине манмасть
• Юмарт Айхин чӳлмекне вулавăша парнеленĕ
• Аслӑ Чемен ялӗсем Айхине халалланӑ акцие хутшӑннӑ